Если Вы стали свидетелем аварии, пожара, необычного погодного явления, провала дороги или прорыва теплотрассы, сообщите об этом в ленте народных новостей. Загружайте фотографии через специальную форму.
Рекламный баннер 990x90px ban1
2. ПОЧТА ЧЕДИРИКЧИЗИНДЕН ТЕЛЕФОН-ТЕЛЕГРАФ СТАНЦИЯЗЫНЫҢ УДУРТУКЧУЗУНГА ЧЕДИР...
2. ПОЧТА ЧЕДИРИКЧИЗИНДЕН ТЕЛЕФОН-ТЕЛЕГРАФ СТАНЦИЯЗЫНЫҢ УДУРТУКЧУЗУНГА ЧЕДИР...
(Тончузу)
Тамара Кара-Сатовна Монгуш Чадаананың № 1 ортумак школазынга 1966 чылда ѳѳренип киргеш, бешки классчы апарганда, хоорайның чаа үш каът школазы ажыттынган. Чаа школага ѳѳрени бергеш, үе-чергелери-биле школаны 1976 чылда чедиишкинниг дооскан баштайгы доозукчуларыныңПоказать ещё бирээзи Тамара Кара-Сатовна Монгуш болур.
Комсомолчу кижи школа дооскан дораан кандыг-ла бир ѳѳредилге черинче ѳѳренип кирер, азы бир-ле бүдүрүлге, ажыл-агыйга ажылдаары ол үениң аныяктарының даартагы хүн, келир үе дээш кол сорулгазы турганын демдеглээлиңер.
Чадаана хоорайның аныяк чурттакчызы Тамара Кара-Сатовна интернационалчы коллектив - Чадаана почтазынга күш-ажылчы базымын почтальон кылдыр ажылдап эгелээн. Комсомолчу кыс Тамара Монгушту Чадаана почтазының комсомол эге организациязының секретарынга томуйлаан. Чадаана почтазының начальниги Дмитрий Калчанович Донгак, партия организацизының секретары Дина Самбылдааевна Ооржак аныяк почтальонну деткип, партия кежигүнүнге кандидат болур кылдыр СЭКП Чѳѳн-Хемчик райкомунга дилегни киирген. Ийи чыл эрткенде СЭКП-ниң чиңгине кежигүнүнге кирген болгаш партия эге организациязының секретары, проэвилел даргазы апарган.
Чѳѳн-Хемчик районнуң тѳвү Чадаанада харылзаа, почта тѳвүнүң бажыңы амгы үеде М.Буян-Бадыргы аттыг музейниң бажыңынга турган. Почтальоннар, азы почта дажыкчылары чүгле Чѳѳн-Хемчик районнуң эвес, Сүт-Хѳлде Суг-Аксы, Алдан-Маадыр, Бора-Тайга, Кызыл-Тайга, Хѳр-Тайга, Үстүү, Алдыы Ишкиннерниң чурттакчыларынга, ыраккы малчын турлаглар, кыштагларга, солуннар, журналдар, чагаалардан аңгыда ажы-тѳлдүң пособие-тѳлевирлерин, хоочуннарның пенсиязын үе-шаанда чедиреринден аңгыда, суму-суурларда номчукчуларының почта дамчыштыр чагыдып алган солуннар, журналдарын үе-шаанда чедирип турганнар
Тѳп солуннардан "Правда", "Сельская жизнь", "Комсомолькая правда" дээш ѳске-даа солуннар, журналдарны санаваска, СЭКП Тыва Обкомунуң кол парлалга органнары "Шын," "Тувинская правда" солуннар неделяда алды катап, "Тываның аныяктары," "Молодежь Тувы," "Ленинчи орук", Таңдының "Красное знамя" Улуг-Хемде "Улуг-Хем", Барыын-Хемчикте "Хемчиктиң сылдызы", Ак-Довуракта В.И. Ленин аттыг тыва даг-дүгү комбинаттың "За асбест" солуннар неделяда үш, "Огонек", "Работница", "Крестьянка" шоодуглуг "Крокодил," а школа назылыгларга "Мурзилка"," Юный техник" журналдар, "Пионерская правда" солуннар дээш кижи болганының мергежилиниң сонуургалының аайы-биле солуннар, журналдар хѳйү-биле почтага чедип келир. Ынчангаш номчукчуларның чагыдылгазы почта чедирикчилеринге онаажыр. Оон аңгыда, Чадаанага шериг кезээнге албан хүлээлгезин эрттирип турган офицерлер, солдаттарга чагаалар, почта салбырында телефон станциязынга дүрген чугаалажыг кылыр телеграммалар, акша-шилчидиишкиннери, посылкалар алыр бижиктерни чедирер.
Чадаананың Советтер кудумчузунуң үстүү талазынга хѳй аал ишти чурттаар бажыңнарга, амгы № 4 ортумак школаның девискээринге хѳй аал чурттаар бажыңнарга, шериг кезээнде албан эрттирип турарларның ѳг-бүлелериниң хѳй каът бажыңнарында чурттакчыларга, кадайларынга, чоок кижилеринге чедирип турганы - Тамара Кара-Сатовна Монгуш баштаан почта чедирикчилериниң шудургу ажылы. Почтальонар бригадириниң хүлээлгезинге чыл ажылдап турда, Тамара Кара-Сатовна Монгушту Кызылда СЭКП обкомунуң чанында марксизм болгаш ленинизм университединче ѳѳредип чоруткан. Ону чедиишинниг дооскан соонда, Тамара Кара-Сатовна Монгуш 22 чыл дургузунда телефон-телеграф станциязынга ак-сеткилдиг, шудургу ажылдаан. Ынчангаш харылзаа болгаш күш-ажылдың хоочуну деп бедик атка четкен. Харылзаа шуумунга ажылдаан стажы 33 чыл-биле санаттынар. Чаңгыс коллективке үш чаңгыс классчы Инна Дажы-Намчаловна Ховалыг, Ирина Шарамбуувна Самбуу база Монгуш Тамара олар үре-түңнелдиг ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнгеннер.
--Ачамны Сат Кара-Сат Эртинеевич дээр, ол азырандыга ѳскен, документ езугаар Монгуш Кара-Сат Койнааевич дээр. Авазы ачамны сес дугаар тѳлүн божупкаш, чок апарган. Ачазы ийиги ѳг-бүле тударга, база сес ажы-тѳлдүг болганнар. Ынчангаш 16 ажы-тѳлдүг ѳг-бүлеге ѳскен. Ачамның авазының дуңмазы Дүлей-Кадай кырган-ававыс Чыраа-Бажынга чурттап чорааш, ону азырап ѳстүрүп каан. Койнаа хүндү тѳѳгүзүн Шеми чурттуг тѳрел дуңмавыс Солун-оол Ховалыг бижип турар. Тыва телевидение, радио комитединиң баштайгы дикторларының бирээзи Борбаа Койнааевна Монгуш ачамның хеймер дуңмазы. Авам Сат Марташ Байыровна 1921 чылда, а ачам 1920 чылда тѳрүттүнген, Авамның тѳрелдери Хѳндергей Донгактары, дѳрт угбашкы, бир оол дуңмалыг, ол дээрге даайым Досум Донгак Байырович ийин. Авам ачам колдуунда Кызыл-Чыраа, амгы Гостанция, Теве-Хая, Хѳндергей девискээринге чурттап, ажы-тѳлүн ѳстүрүп кижизидип, мал-маганны хѳйү-биле азырап, амыдырап чорааннар.
Тамара Кара-Сатовнаның кады тѳрээнерин номчукчуларга таныштырары чугула. Монгуш Базыр-Сады Кара-Сатович - хоочун чолаачы улуг акызы ол. Минчеймаа Кара-Сатовна башкы эртемниг, ол пионерлер башкарыкчызы(пионервожатый), Чадаананың № 1 ортумак школазынга, №2 ортумак школага, Хѳндергейге, Хайыраканга, Бажың-Алаакка аңгы-аңгы чылдарда ажылдап чораан. Пионерлер ажылын эки чорудуп, шудургу тергиин эки ажылдап чорааны дээш арга-дуржулга солчуп Моолга, Москвага-даа чораан. Моолдуң "Найрамдал" пионер лагеринге тыва пионерлерни эдертип алгаш, дыштандырып, боду ажылдап турган. Украинаже тыва эки-турачыларның бирээзи Монгуш Бүрбү Калчанович-биле кады үжен хире эки ѳѳредилгелиг,сагылга чурумнуг ѳѳреникчилерин эдертип алгаш аалдап барганнар.
-Угбам чок апарган соонда, Чадаананың №1 ортумак школазының музейинге октябрят, пионержи, комсомолчу хѳрек демдектери, ѳске-даа шаңналдары, хүндүлел бижиктер эдилелдерин экспонаттар кылдыр дужаапкан бис. - деп, Тамара Кара-Сатовна бир барымдааны сагындырып чугаалады.
Ынчангаш бо сактыышкынны номчукчуларга таныштырбас аргам чок. Бистиң Хайыракан 8 чыл школазынга ѳѳренип турганывыста, пионервожатый башкы ажылдап, чедип келген. Эге классчылар "Дѳргүн" сүт-бараан фермазынга бызаа кажааларын аштап, тимуржу дуза дээш улуг назылыгларның ыяжын чарып, бажыңнарын аштажып берип турган бис. Ленинчи субботникте демир-дес аймаа, металлолом чыып, школа девискээриниң херимнерин чугайлап, ногаа тарыыр чалдарны казып, белеткеп турганывыс - 1973-75 чылдар, ам сактып турарымга, Минчеймаа Кара-Сатовнаның ажылдап эгелээн чылдары ол. Ооң соонда пионерлер башкарыкчызы кылдыр аныяк башкы Роза Бораевна Куулар ажылдап чедип кээп, 1980 чылда сес чыл школазын доозарывыска чедир ажылдап турган. Үстүнде Тамара Кара-Сатовнаның чугаалаан барымдааларын эрткен үе-биле шүүштүрүп орарымга, угбазы пионер вожатый Минчеймаа Кара-Сатовна Хайыракан сес чыл школазынга ажылдап чораанының бадыткалы-дыр. 2015-2018 чылдар аразында, Чадаананың №1 ортумак школазынга "Минчеймаа Кара-Сатовнаның ажылдап чораан чылдары-Пионерлер шимчээшкини" деп ѳѳреникчилерниң ужуражыышкыны болган. Ооң ажылдап чорааш шаңнаткан күрүне шаңналдары, хѳрек демдектери - пионержи чылдарының дугайында байлак материалдар чыгдынганын, ону школа музейинге дужааганын сакты-дыр мен. Тамара Кара-Сатовнаның чугаалаан барымдаазы бадыткалдыг, ол ужуражылгага киришкеним шынныг.
Минчеймаа Кара-Сатовна акызы Базыр-Сады Монгуштуң ѳскүс арткан дѳрт ажы-тѳлүн азырап ѳстүргеш бут кырынга тургузуп, эртем-билигге чедирип каан, а Ѳлзей Кара-Сатовна Чадаананың №2 ортумак школазында хоочун башкы. Ол бир кыстыг, ийи оолдуг. Олар база тускай эртемниг, ѳглүг-баштыг, ажы-тѳлдүг.
Тамара Кара-Сатовна Монгуштуң Чадаананың № 1 ортумак школазыныё доозукчулары болур эштери эрткен чайын школа доосканының 45 чылдаанын демдеглеп, чыглып келгеннер. Чаңгыс класска ѳѳренип чораан эжишкилерден 21 кижи кѳк-кѳк платьелерлиг, ак фартуктарлыг, мойнунда кызыл пионержи галстуктар баглапкан, оолдар кѳк хѳйлеңнерлиг шугум чыскаалынга киржип, тускай суй-белектиг 5-ки классчыларга "ажык" кичээлди эрттиргеннер. Байырлыг хүннү түңнеп, ук хемчег соонда, школачы эжишкилер Чадаананың Үстүү хүрээзинге чедип, муң Буддалардан, хүрээден айысты четтиргеннер.
3. БҮДҮРҮЛГЕЛЕР САНДАРААН, БОТ-БАШКАРЫЛГА,
ХУУЗУНДА АЖЫЛ-АГЫЙ
Россия Федерациязының Президентизи Борис Николаевич Ельцин кѳдээ ажыл-агыйны сайзырадыр, арат, тараачын ажыл-агыйларын деткиир дугайында доктаалды Президент албан дужаалынга томуйлаткан соон дарый парлалгага үндүрүп, чонга тараткан. Александр Монгуш Чѳѳн-Хемчик кожууннуң кѳдээ ажыл-агый эргелелиниң удуртукчузу Сергей Коңзаң-оолович Ондарга билдиришкин бижип алгаш киирген.
Ынчан кѳдээ ажыл-агый эргелелиниң кол мал эмчизи Дарый-оол Бораевич Кууларга, кол зоотехник Дугар-оол Дакар-оолович Ондар болгаш кол агроном Комбу-Маадыр Байыр-оолович Сеглеңмейге, кирип, арат-тараачын ажыл-агыйы тургузуп алыры-биле билдириишкининиң салымын билип алыр сорулга-биле ужуражып, үргүлчү харылзажып турган. Чѳѳн-Хемчик кожуунннуң арат болгаш фермер ажыл-агыйларының Ассоциациязы тургустуна бээрге, баштай даргазынга Александр Ооржак-оолович Куулар томуйлаткан. Ооң соонда, Хүреш-оол Чүлдүмович Ондар ажылдаан. 1992 чылда Александр Албай-ооловичини чаа каттыжыышкыннның удуртулгазы келдиртипкен.
Ада-ѳгбелерниң арат-тараачын ажыл-агыйын тургузуксаан, мал, чер ажылындан салдынмазын күзээн бурунгаар тура-соруктуг ол үениң кижилери бүдүн чурт, кѳдээ ажыл-агыйлар, бүдүрүлгелер сандараан үеде илереп, шылгаттынып үнүп келгеннер. "Чаа араттар" 20 ажыг кижи найысылал Кызылга чыглып келирге, Татарстанның тѳвү Казаньче чаа техника - " КамАЗ" алыр кылдыр чорудупкан. Оларның аразынга Александр Монгуштуң ады кире берген. Ол бир чолаачы чээни Анзорну эдертип алгаш, Татар ССР-ниң тѳвү Казаньче самолетка ужудупканнар. Даайышкылар Татарстандан боттарынга онаашкан арат ажыл-агыйы кылырынга таарымчалыг чүъктү ийи кыдыынче кѳдүртүп, дүжүрер чаа "КамАЗ" автомобильди хѳлгеленгеш, Теве-Хая чурттуг, Кызылда ажылдап чурттап чоруур таныыры Олег Хеймер-оолович дээр эжи башкарган ийи машина Абаканга чедир үш хүн, үш дүн дургузунда доктаавайн, бот-боттарын хайгааражып чорааш халдып кирип келгенде, Абаза, Ак-Довурак оруунга кирип ап, эжи-биле байырлажып, Кызылга чедир орукка эки чоруурун күзээннер. Бир чаа машина, чолаачызы Олег Ондар Кызылче углаптарга, Абаза оруундан Чадаанаже чанары-биле даайышкылар ѳѳрүшкү маңнай долган халдыпканнар.
Чадаанага сайгарлыкчы чорук шаа-биле хѳгжүп, сайзырап эгелээн. Аъш-чем чок, садыглар баартыктары куруглаан берге үелерде чонувус ынчан чүгле, тараадан кызыл-тас хооруп соктааш, оон далган дээрбедеп алыр. Ырак хоорайлардан далганны сайгарлыкчылар дээрбелерден шоодай-шоодайлары-биле сѳѳртүп эккээр, чонга садып сайгарар. Хѳй ажылчыннарлыг Чадаананың хлеб заводу, тараа хүлээп алыр бүдүрүлгези, сүт, саржаг заводу сандарап, дүжүп калганындан чурттакчы чону хлебти, булочка кылыгларын бажыңнарынга быжырар, чиг далганны тудупкаш, ажыткы-биле хѳѳдер быжырар, үске быжырар, пиңнээр, хаарып-даа алыр аргаларны ажыглап турганнар. Макарон кылыглары чок таварылгагада далганны хээпкеш эъттиг мүн, быдаага уруп, чемнеп турган үелер эрткен чүс чылдың тозан чылдарының эге чылдарын ам 60-70-80 харлыг кижилер эки сактыры чугаажок.
— Хуу машина мунган чолаачылар чонга ачы-буянын чедирип, школаларның, албан организацияларның хѳмүр-дажын чайгы үеде баш бурунгаар сѳѳртүп чедирер, кышкы үеде чагыг езугаар дүрген чедирер турганнар. Олар дээрге Теве-Хаядан мээң-биле атташ Александр Чүлдүм, Госстанцияда Андрей Серен-Доржуевич Монгуш, Чадаанада Советская кудумчузунуң бажында Владимир, шолазы Демчук дээш хуу "КамАЗ" башкарган чолаачылар чүве. Амгы үеде Андрей Монгуш Кызыл-Чыраада хуу малын ѳстүрүп чоруур хоочун чолаачыларның бирээзи. Чамдыызы амгы үеде чырык черде чок. Абаканга аъш-чем баазалары чок турганындан Новосибирскиден барааннап турганнар. Сайгарлыкчылар бѳлүк бооп, чыглыпкаш, машинага кывар-чаар материалдар ѳртээн чыгжып алгаш, барааннаар. Оон сѳѳртүп алгаш дедир чанып чедип турган үелер эрткен үеден тѳѳгүлүг барымдаалар болур.
- Ынчан шылаар, могаарын-даа билир эвес бис. Ырак орукка чорааш, чанып келген дораан-на база улаштыр барааннаар азы чүък сѳѳртүр дээш иелээн-даа халдып бээр үелеривис турган. Та, харын, чүге-ле бо кижи-биле кады чоруп турган кижи ийик мен. Кызымак-ла турган-дыр бис. Чоруулу, дээрге кабиназынга олуруптар мен. Аныяк назынның халыыны болгай -деп, Тамара Кара-Сатовна бистиң аравыска чугаавыска немелде тайылбыр кылгаш, каттырар кижи болду. Эрткен чылдарда сактыышкыннарны бодаары, чугаалары кымга-даа чоргааранчыг болурун ажылдап келген чылдарымда хѳй хѳй аңгы-аңгы мергежилдиң кижилери-биле ужурашкаш билир мен.
Александр Албай-оолович оон аңгыда Мѳнгүн-Тайганың, Ѳвүрнүң, Сүт-Хѳлдүң автооруктарын кылыры-биле Тываның орук кылыр албан черлери, ылаңгыя Чадаананың орук септелге эргелели дээш ѳске-даа кожуун, сумуларның оруктарын чаартырынга үлүүн киирип, бодунуң хуузунда чүък сѳѳртүр "КамАЗ" автомобилин үжен чыл дургузунда хумагалыг эдилеп, ооң ажыктыын биле берген, аныяктарның дагдыныкчызы болур дуржулгалыг чолаачыларның бирээзи.
Мѳңгүн-Тайгада Арзайтының кадыр-каскак черинде малчын аалга бир эжи-биле чеде бээрге, аалдың херээжен ээзи Зоя дээр угбай эртенинде:
— Бистиң кадыр-каскак ырак черде аалывыска чүгле "Газ 53" машина - биле "Зил-131" кээп каапкан, ам " Каа - МААЗ" машина бир дугаар келгени ол-дур дунмаларым. Силерге четтирдивис" деп, чоргаарал-биле машинаның марказын узадыр адап, хѳѳреп чугаалангаш, кажаадан ырак эвеске тургузуп каан Александр Албай-ооловичиниң машиназын долгандыр магадап кылаштааш, чолаачыларны ырак орукче үдээн чүве-дир.
Бир катап Киргизия, Фрунзеже ногаа, яблок чимистер сѳѳртүр дээш, үр болбайн чедип кээр болган чолаачы кудазы болур чээнин билбейн эдертип алгаш, чораанындан, дыка үр болганда, согуна чүдүрүп алгаш чанып келгеннер. Сѳѳртүп эккелген чүъгүн уруглар садтары, школа, чемненилге черлери, садыгларга сайгарары-биле дужаапканнар. "Буруулуг даай" чээни-биле ырак черден ээп келгеш, куданың хуусаазы үш ай ажып, эрте бергенде, "даг улуг бе, даайы улуг бе?"деп тыва улустуң үлегер сѳзүн херек кырында бадыткап, куданы эрттиреринге улуг үлүг-хуузун кириштирген.
4. МОНГУШТАРНЫҢ АЖЫ-ТѲЛҮ
Александр Албай-оолович, Тамара Кара-Сатовна Монгуштар Чадаана хоорайның үлегерлиг чурттакчылары, хѳй-хѳй хүндүлел бижиктер, ѳртектиг белектер-биле хѳй удаа шаңнатканнар.Түңнел кылдыр демдеглексээн чүвем, тыва кижилер кажан-даа байыыргавас, бѳдүүн, биче сеткилдиг чорааннннар. Оларның байлаа-ажы-тѳлүнде, хѳй уйнуктарында. Орланмаа Александровна Кызылдың №2 поликлиниказының эмчизи, Долгар Александровна Чѳѳн-Хемчик кожууннуң тѳп эмнелгезиниң терапия салбырының улуг эмчизи, а хеймер оглу Дамба зоотехник мергежилдиг, ол Чадаананың хоочуннар болгаш инвалидтерниң бажың-интернадында ажылдап чоруур. "Чону чоорган, хѳйү хѳйлең" деп тыва үлегер домакты чогум-на Александр, Тамара Монгуштарга хамаарыштырары чѳптүг.
ЧУРУКТАРНЫ АЛЕКСАНДР, ТАМАРА МОНГУШТАРНЫҢ ѲГ-БҮЛЕЗИНИҢ АЛЬБОМУНДАН АЛГАН.
Баштайгы материалда Александр, Тамара Монгуштар болгаш "Чадаананын сельхозтехника" каттыжыышкынындан А.А. Монгуштуң хүлээп алган машиназы; Тамара Кара-Сатовна кучуунуң "Маадыр-ие" деп медалын ѳг-бүлезиниң ыдык сагыызыны кылдыр эдилеп чоруур; Эрткен 2022 чылда "Үжен харлаан "КаМАЗ"-ы-биле;
(Тончузу)
Тамара Кара-Сатовна Монгуш Чадаананың № 1 ортумак школазынга 1966 чылда ѳѳренип киргеш, бешки классчы апарганда, хоорайның чаа үш каът школазы ажыттынган. Чаа школага ѳѳрени бергеш, үе-чергелери-биле школаны 1976 чылда чедиишкинниг дооскан баштайгы доозукчуларыныңПоказать ещё бирээзи Тамара Кара-Сатовна Монгуш болур.
Комсомолчу кижи школа дооскан дораан кандыг-ла бир ѳѳредилге черинче ѳѳренип кирер, азы бир-ле бүдүрүлге, ажыл-агыйга ажылдаары ол үениң аныяктарының даартагы хүн, келир үе дээш кол сорулгазы турганын демдеглээлиңер.
Чадаана хоорайның аныяк чурттакчызы Тамара Кара-Сатовна интернационалчы коллектив - Чадаана почтазынга күш-ажылчы базымын почтальон кылдыр ажылдап эгелээн. Комсомолчу кыс Тамара Монгушту Чадаана почтазының комсомол эге организациязының секретарынга томуйлаан. Чадаана почтазының начальниги Дмитрий Калчанович Донгак, партия организацизының секретары Дина Самбылдааевна Ооржак аныяк почтальонну деткип, партия кежигүнүнге кандидат болур кылдыр СЭКП Чѳѳн-Хемчик райкомунга дилегни киирген. Ийи чыл эрткенде СЭКП-ниң чиңгине кежигүнүнге кирген болгаш партия эге организациязының секретары, проэвилел даргазы апарган.
Чѳѳн-Хемчик районнуң тѳвү Чадаанада харылзаа, почта тѳвүнүң бажыңы амгы үеде М.Буян-Бадыргы аттыг музейниң бажыңынга турган. Почтальоннар, азы почта дажыкчылары чүгле Чѳѳн-Хемчик районнуң эвес, Сүт-Хѳлде Суг-Аксы, Алдан-Маадыр, Бора-Тайга, Кызыл-Тайга, Хѳр-Тайга, Үстүү, Алдыы Ишкиннерниң чурттакчыларынга, ыраккы малчын турлаглар, кыштагларга, солуннар, журналдар, чагаалардан аңгыда ажы-тѳлдүң пособие-тѳлевирлерин, хоочуннарның пенсиязын үе-шаанда чедиреринден аңгыда, суму-суурларда номчукчуларының почта дамчыштыр чагыдып алган солуннар, журналдарын үе-шаанда чедирип турганнар
Тѳп солуннардан "Правда", "Сельская жизнь", "Комсомолькая правда" дээш ѳске-даа солуннар, журналдарны санаваска, СЭКП Тыва Обкомунуң кол парлалга органнары "Шын," "Тувинская правда" солуннар неделяда алды катап, "Тываның аныяктары," "Молодежь Тувы," "Ленинчи орук", Таңдының "Красное знамя" Улуг-Хемде "Улуг-Хем", Барыын-Хемчикте "Хемчиктиң сылдызы", Ак-Довуракта В.И. Ленин аттыг тыва даг-дүгү комбинаттың "За асбест" солуннар неделяда үш, "Огонек", "Работница", "Крестьянка" шоодуглуг "Крокодил," а школа назылыгларга "Мурзилка"," Юный техник" журналдар, "Пионерская правда" солуннар дээш кижи болганының мергежилиниң сонуургалының аайы-биле солуннар, журналдар хѳйү-биле почтага чедип келир. Ынчангаш номчукчуларның чагыдылгазы почта чедирикчилеринге онаажыр. Оон аңгыда, Чадаанага шериг кезээнге албан хүлээлгезин эрттирип турган офицерлер, солдаттарга чагаалар, почта салбырында телефон станциязынга дүрген чугаалажыг кылыр телеграммалар, акша-шилчидиишкиннери, посылкалар алыр бижиктерни чедирер.
Чадаананың Советтер кудумчузунуң үстүү талазынга хѳй аал ишти чурттаар бажыңнарга, амгы № 4 ортумак школаның девискээринге хѳй аал чурттаар бажыңнарга, шериг кезээнде албан эрттирип турарларның ѳг-бүлелериниң хѳй каът бажыңнарында чурттакчыларга, кадайларынга, чоок кижилеринге чедирип турганы - Тамара Кара-Сатовна Монгуш баштаан почта чедирикчилериниң шудургу ажылы. Почтальонар бригадириниң хүлээлгезинге чыл ажылдап турда, Тамара Кара-Сатовна Монгушту Кызылда СЭКП обкомунуң чанында марксизм болгаш ленинизм университединче ѳѳредип чоруткан. Ону чедиишинниг дооскан соонда, Тамара Кара-Сатовна Монгуш 22 чыл дургузунда телефон-телеграф станциязынга ак-сеткилдиг, шудургу ажылдаан. Ынчангаш харылзаа болгаш күш-ажылдың хоочуну деп бедик атка четкен. Харылзаа шуумунга ажылдаан стажы 33 чыл-биле санаттынар. Чаңгыс коллективке үш чаңгыс классчы Инна Дажы-Намчаловна Ховалыг, Ирина Шарамбуувна Самбуу база Монгуш Тамара олар үре-түңнелдиг ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үнгеннер.
--Ачамны Сат Кара-Сат Эртинеевич дээр, ол азырандыга ѳскен, документ езугаар Монгуш Кара-Сат Койнааевич дээр. Авазы ачамны сес дугаар тѳлүн божупкаш, чок апарган. Ачазы ийиги ѳг-бүле тударга, база сес ажы-тѳлдүг болганнар. Ынчангаш 16 ажы-тѳлдүг ѳг-бүлеге ѳскен. Ачамның авазының дуңмазы Дүлей-Кадай кырган-ававыс Чыраа-Бажынга чурттап чорааш, ону азырап ѳстүрүп каан. Койнаа хүндү тѳѳгүзүн Шеми чурттуг тѳрел дуңмавыс Солун-оол Ховалыг бижип турар. Тыва телевидение, радио комитединиң баштайгы дикторларының бирээзи Борбаа Койнааевна Монгуш ачамның хеймер дуңмазы. Авам Сат Марташ Байыровна 1921 чылда, а ачам 1920 чылда тѳрүттүнген, Авамның тѳрелдери Хѳндергей Донгактары, дѳрт угбашкы, бир оол дуңмалыг, ол дээрге даайым Досум Донгак Байырович ийин. Авам ачам колдуунда Кызыл-Чыраа, амгы Гостанция, Теве-Хая, Хѳндергей девискээринге чурттап, ажы-тѳлүн ѳстүрүп кижизидип, мал-маганны хѳйү-биле азырап, амыдырап чорааннар.
Тамара Кара-Сатовнаның кады тѳрээнерин номчукчуларга таныштырары чугула. Монгуш Базыр-Сады Кара-Сатович - хоочун чолаачы улуг акызы ол. Минчеймаа Кара-Сатовна башкы эртемниг, ол пионерлер башкарыкчызы(пионервожатый), Чадаананың № 1 ортумак школазынга, №2 ортумак школага, Хѳндергейге, Хайыраканга, Бажың-Алаакка аңгы-аңгы чылдарда ажылдап чораан. Пионерлер ажылын эки чорудуп, шудургу тергиин эки ажылдап чорааны дээш арга-дуржулга солчуп Моолга, Москвага-даа чораан. Моолдуң "Найрамдал" пионер лагеринге тыва пионерлерни эдертип алгаш, дыштандырып, боду ажылдап турган. Украинаже тыва эки-турачыларның бирээзи Монгуш Бүрбү Калчанович-биле кады үжен хире эки ѳѳредилгелиг,сагылга чурумнуг ѳѳреникчилерин эдертип алгаш аалдап барганнар.
-Угбам чок апарган соонда, Чадаананың №1 ортумак школазының музейинге октябрят, пионержи, комсомолчу хѳрек демдектери, ѳске-даа шаңналдары, хүндүлел бижиктер эдилелдерин экспонаттар кылдыр дужаапкан бис. - деп, Тамара Кара-Сатовна бир барымдааны сагындырып чугаалады.
Ынчангаш бо сактыышкынны номчукчуларга таныштырбас аргам чок. Бистиң Хайыракан 8 чыл школазынга ѳѳренип турганывыста, пионервожатый башкы ажылдап, чедип келген. Эге классчылар "Дѳргүн" сүт-бараан фермазынга бызаа кажааларын аштап, тимуржу дуза дээш улуг назылыгларның ыяжын чарып, бажыңнарын аштажып берип турган бис. Ленинчи субботникте демир-дес аймаа, металлолом чыып, школа девискээриниң херимнерин чугайлап, ногаа тарыыр чалдарны казып, белеткеп турганывыс - 1973-75 чылдар, ам сактып турарымга, Минчеймаа Кара-Сатовнаның ажылдап эгелээн чылдары ол. Ооң соонда пионерлер башкарыкчызы кылдыр аныяк башкы Роза Бораевна Куулар ажылдап чедип кээп, 1980 чылда сес чыл школазын доозарывыска чедир ажылдап турган. Үстүнде Тамара Кара-Сатовнаның чугаалаан барымдааларын эрткен үе-биле шүүштүрүп орарымга, угбазы пионер вожатый Минчеймаа Кара-Сатовна Хайыракан сес чыл школазынга ажылдап чораанының бадыткалы-дыр. 2015-2018 чылдар аразында, Чадаананың №1 ортумак школазынга "Минчеймаа Кара-Сатовнаның ажылдап чораан чылдары-Пионерлер шимчээшкини" деп ѳѳреникчилерниң ужуражыышкыны болган. Ооң ажылдап чорааш шаңнаткан күрүне шаңналдары, хѳрек демдектери - пионержи чылдарының дугайында байлак материалдар чыгдынганын, ону школа музейинге дужааганын сакты-дыр мен. Тамара Кара-Сатовнаның чугаалаан барымдаазы бадыткалдыг, ол ужуражылгага киришкеним шынныг.
Минчеймаа Кара-Сатовна акызы Базыр-Сады Монгуштуң ѳскүс арткан дѳрт ажы-тѳлүн азырап ѳстүргеш бут кырынга тургузуп, эртем-билигге чедирип каан, а Ѳлзей Кара-Сатовна Чадаананың №2 ортумак школазында хоочун башкы. Ол бир кыстыг, ийи оолдуг. Олар база тускай эртемниг, ѳглүг-баштыг, ажы-тѳлдүг.
Тамара Кара-Сатовна Монгуштуң Чадаананың № 1 ортумак школазыныё доозукчулары болур эштери эрткен чайын школа доосканының 45 чылдаанын демдеглеп, чыглып келгеннер. Чаңгыс класска ѳѳренип чораан эжишкилерден 21 кижи кѳк-кѳк платьелерлиг, ак фартуктарлыг, мойнунда кызыл пионержи галстуктар баглапкан, оолдар кѳк хѳйлеңнерлиг шугум чыскаалынга киржип, тускай суй-белектиг 5-ки классчыларга "ажык" кичээлди эрттиргеннер. Байырлыг хүннү түңнеп, ук хемчег соонда, школачы эжишкилер Чадаананың Үстүү хүрээзинге чедип, муң Буддалардан, хүрээден айысты четтиргеннер.
3. БҮДҮРҮЛГЕЛЕР САНДАРААН, БОТ-БАШКАРЫЛГА,
ХУУЗУНДА АЖЫЛ-АГЫЙ
Россия Федерациязының Президентизи Борис Николаевич Ельцин кѳдээ ажыл-агыйны сайзырадыр, арат, тараачын ажыл-агыйларын деткиир дугайында доктаалды Президент албан дужаалынга томуйлаткан соон дарый парлалгага үндүрүп, чонга тараткан. Александр Монгуш Чѳѳн-Хемчик кожууннуң кѳдээ ажыл-агый эргелелиниң удуртукчузу Сергей Коңзаң-оолович Ондарга билдиришкин бижип алгаш киирген.
Ынчан кѳдээ ажыл-агый эргелелиниң кол мал эмчизи Дарый-оол Бораевич Кууларга, кол зоотехник Дугар-оол Дакар-оолович Ондар болгаш кол агроном Комбу-Маадыр Байыр-оолович Сеглеңмейге, кирип, арат-тараачын ажыл-агыйы тургузуп алыры-биле билдириишкининиң салымын билип алыр сорулга-биле ужуражып, үргүлчү харылзажып турган. Чѳѳн-Хемчик кожуунннуң арат болгаш фермер ажыл-агыйларының Ассоциациязы тургустуна бээрге, баштай даргазынга Александр Ооржак-оолович Куулар томуйлаткан. Ооң соонда, Хүреш-оол Чүлдүмович Ондар ажылдаан. 1992 чылда Александр Албай-ооловичини чаа каттыжыышкыннның удуртулгазы келдиртипкен.
Ада-ѳгбелерниң арат-тараачын ажыл-агыйын тургузуксаан, мал, чер ажылындан салдынмазын күзээн бурунгаар тура-соруктуг ол үениң кижилери бүдүн чурт, кѳдээ ажыл-агыйлар, бүдүрүлгелер сандараан үеде илереп, шылгаттынып үнүп келгеннер. "Чаа араттар" 20 ажыг кижи найысылал Кызылга чыглып келирге, Татарстанның тѳвү Казаньче чаа техника - " КамАЗ" алыр кылдыр чорудупкан. Оларның аразынга Александр Монгуштуң ады кире берген. Ол бир чолаачы чээни Анзорну эдертип алгаш, Татар ССР-ниң тѳвү Казаньче самолетка ужудупканнар. Даайышкылар Татарстандан боттарынга онаашкан арат ажыл-агыйы кылырынга таарымчалыг чүъктү ийи кыдыынче кѳдүртүп, дүжүрер чаа "КамАЗ" автомобильди хѳлгеленгеш, Теве-Хая чурттуг, Кызылда ажылдап чурттап чоруур таныыры Олег Хеймер-оолович дээр эжи башкарган ийи машина Абаканга чедир үш хүн, үш дүн дургузунда доктаавайн, бот-боттарын хайгааражып чорааш халдып кирип келгенде, Абаза, Ак-Довурак оруунга кирип ап, эжи-биле байырлажып, Кызылга чедир орукка эки чоруурун күзээннер. Бир чаа машина, чолаачызы Олег Ондар Кызылче углаптарга, Абаза оруундан Чадаанаже чанары-биле даайышкылар ѳѳрүшкү маңнай долган халдыпканнар.
Чадаанага сайгарлыкчы чорук шаа-биле хѳгжүп, сайзырап эгелээн. Аъш-чем чок, садыглар баартыктары куруглаан берге үелерде чонувус ынчан чүгле, тараадан кызыл-тас хооруп соктааш, оон далган дээрбедеп алыр. Ырак хоорайлардан далганны сайгарлыкчылар дээрбелерден шоодай-шоодайлары-биле сѳѳртүп эккээр, чонга садып сайгарар. Хѳй ажылчыннарлыг Чадаананың хлеб заводу, тараа хүлээп алыр бүдүрүлгези, сүт, саржаг заводу сандарап, дүжүп калганындан чурттакчы чону хлебти, булочка кылыгларын бажыңнарынга быжырар, чиг далганны тудупкаш, ажыткы-биле хѳѳдер быжырар, үске быжырар, пиңнээр, хаарып-даа алыр аргаларны ажыглап турганнар. Макарон кылыглары чок таварылгагада далганны хээпкеш эъттиг мүн, быдаага уруп, чемнеп турган үелер эрткен чүс чылдың тозан чылдарының эге чылдарын ам 60-70-80 харлыг кижилер эки сактыры чугаажок.
— Хуу машина мунган чолаачылар чонга ачы-буянын чедирип, школаларның, албан организацияларның хѳмүр-дажын чайгы үеде баш бурунгаар сѳѳртүп чедирер, кышкы үеде чагыг езугаар дүрген чедирер турганнар. Олар дээрге Теве-Хаядан мээң-биле атташ Александр Чүлдүм, Госстанцияда Андрей Серен-Доржуевич Монгуш, Чадаанада Советская кудумчузунуң бажында Владимир, шолазы Демчук дээш хуу "КамАЗ" башкарган чолаачылар чүве. Амгы үеде Андрей Монгуш Кызыл-Чыраада хуу малын ѳстүрүп чоруур хоочун чолаачыларның бирээзи. Чамдыызы амгы үеде чырык черде чок. Абаканга аъш-чем баазалары чок турганындан Новосибирскиден барааннап турганнар. Сайгарлыкчылар бѳлүк бооп, чыглыпкаш, машинага кывар-чаар материалдар ѳртээн чыгжып алгаш, барааннаар. Оон сѳѳртүп алгаш дедир чанып чедип турган үелер эрткен үеден тѳѳгүлүг барымдаалар болур.
- Ынчан шылаар, могаарын-даа билир эвес бис. Ырак орукка чорааш, чанып келген дораан-на база улаштыр барааннаар азы чүък сѳѳртүр дээш иелээн-даа халдып бээр үелеривис турган. Та, харын, чүге-ле бо кижи-биле кады чоруп турган кижи ийик мен. Кызымак-ла турган-дыр бис. Чоруулу, дээрге кабиназынга олуруптар мен. Аныяк назынның халыыны болгай -деп, Тамара Кара-Сатовна бистиң аравыска чугаавыска немелде тайылбыр кылгаш, каттырар кижи болду. Эрткен чылдарда сактыышкыннарны бодаары, чугаалары кымга-даа чоргааранчыг болурун ажылдап келген чылдарымда хѳй хѳй аңгы-аңгы мергежилдиң кижилери-биле ужурашкаш билир мен.
Александр Албай-оолович оон аңгыда Мѳнгүн-Тайганың, Ѳвүрнүң, Сүт-Хѳлдүң автооруктарын кылыры-биле Тываның орук кылыр албан черлери, ылаңгыя Чадаананың орук септелге эргелели дээш ѳске-даа кожуун, сумуларның оруктарын чаартырынга үлүүн киирип, бодунуң хуузунда чүък сѳѳртүр "КамАЗ" автомобилин үжен чыл дургузунда хумагалыг эдилеп, ооң ажыктыын биле берген, аныяктарның дагдыныкчызы болур дуржулгалыг чолаачыларның бирээзи.
Мѳңгүн-Тайгада Арзайтының кадыр-каскак черинде малчын аалга бир эжи-биле чеде бээрге, аалдың херээжен ээзи Зоя дээр угбай эртенинде:
— Бистиң кадыр-каскак ырак черде аалывыска чүгле "Газ 53" машина - биле "Зил-131" кээп каапкан, ам " Каа - МААЗ" машина бир дугаар келгени ол-дур дунмаларым. Силерге четтирдивис" деп, чоргаарал-биле машинаның марказын узадыр адап, хѳѳреп чугаалангаш, кажаадан ырак эвеске тургузуп каан Александр Албай-ооловичиниң машиназын долгандыр магадап кылаштааш, чолаачыларны ырак орукче үдээн чүве-дир.
Бир катап Киргизия, Фрунзеже ногаа, яблок чимистер сѳѳртүр дээш, үр болбайн чедип кээр болган чолаачы кудазы болур чээнин билбейн эдертип алгаш, чораанындан, дыка үр болганда, согуна чүдүрүп алгаш чанып келгеннер. Сѳѳртүп эккелген чүъгүн уруглар садтары, школа, чемненилге черлери, садыгларга сайгарары-биле дужаапканнар. "Буруулуг даай" чээни-биле ырак черден ээп келгеш, куданың хуусаазы үш ай ажып, эрте бергенде, "даг улуг бе, даайы улуг бе?"деп тыва улустуң үлегер сѳзүн херек кырында бадыткап, куданы эрттиреринге улуг үлүг-хуузун кириштирген.
4. МОНГУШТАРНЫҢ АЖЫ-ТѲЛҮ
Александр Албай-оолович, Тамара Кара-Сатовна Монгуштар Чадаана хоорайның үлегерлиг чурттакчылары, хѳй-хѳй хүндүлел бижиктер, ѳртектиг белектер-биле хѳй удаа шаңнатканнар.Түңнел кылдыр демдеглексээн чүвем, тыва кижилер кажан-даа байыыргавас, бѳдүүн, биче сеткилдиг чорааннннар. Оларның байлаа-ажы-тѳлүнде, хѳй уйнуктарында. Орланмаа Александровна Кызылдың №2 поликлиниказының эмчизи, Долгар Александровна Чѳѳн-Хемчик кожууннуң тѳп эмнелгезиниң терапия салбырының улуг эмчизи, а хеймер оглу Дамба зоотехник мергежилдиг, ол Чадаананың хоочуннар болгаш инвалидтерниң бажың-интернадында ажылдап чоруур. "Чону чоорган, хѳйү хѳйлең" деп тыва үлегер домакты чогум-на Александр, Тамара Монгуштарга хамаарыштырары чѳптүг.
ЧУРУКТАРНЫ АЛЕКСАНДР, ТАМАРА МОНГУШТАРНЫҢ ѲГ-БҮЛЕЗИНИҢ АЛЬБОМУНДАН АЛГАН.
Баштайгы материалда Александр, Тамара Монгуштар болгаш "Чадаананын сельхозтехника" каттыжыышкынындан А.А. Монгуштуң хүлээп алган машиназы; Тамара Кара-Сатовна кучуунуң "Маадыр-ие" деп медалын ѳг-бүлезиниң ыдык сагыызыны кылдыр эдилеп чоруур; Эрткен 2022 чылда "Үжен харлаан "КаМАЗ"-ы-биле;
81659
Поделитесь новостями с жителями города
Полезные ресурсы
Разработка -
Оставить сообщение: