05:57 21.01.2023 16+
2023 чыл - Россияда дагдыныкчы болгаш башкының чылы МУРНАКЧЫ ЧОЛААЧЫ-БИЛЕ ПОЧТА ЧЕДИРИКЧИЗИ ( Очерк) Эге сѳс. "Чадаана -Тываның улуг хоорайларының бирээзи, а кижи болганы ооңПоказать ещё байлаа, эртинези. Онзагай тѳѳгүлүг хоорайда чурттап, ажылдап чоруур болганывыста, боттарывыстың изивисти арттырар ужурлуг бис" - деп, бир-ле катап тѳѳгү кичээлинге башкывыс тайылбырлаан. Мен Хайыракан сес чыл школазының алдыгы классчызы, хѳй уругларлыг ѳг-бүлениң улуг оглу кижи болгаш авамның айбызы-биле Чадаананың хлеб заводундан хлебтеп, тѳпте сүт садындан үш литр хемчээлдиг бидонга сүт садып ап, азы уругларның сүт кухнязындан бичии дуңмаларымның адынга эмчизиниң бижип берген кефир, ээжегей - творогун ап алыры-биле хоорай кирерим чаңчыл турган. Сельская, Новая, Пушкин кудумчуларынга таптыг-ла сүт заводунуң чанында азыгда бажыңда Ада-чурт дайынының киржикчизи хакас кырган-ачайныё бажыңы бар. Оон ыңай бажыңның хериминиң демир эжиинде, ыш үнер хоолайының бажында демир-биле дагаа кылып каан бичежек ак бажың, ында орустар чурттап турар чүве. Эң-не улуг крыша шывыглыг ийи аал ишти чурттаар бажыңны, ѳске-даа бажыңнарны кайгавышаан, ам болза, чадаг кижиниң хараганнар аразы-биле кылаштаар оруунга киргеш, Комсомолчулар кудумчузунуң ортузунда А.С. Пушкинниң тоолдарында дег, шиш крыша-шывыглыг, ногаан чараш, ийи каът, соңгаларының чаактарында тывызыксыг угулзаларны кѳк, а соңгалыг рамаларын ак кылдыр будаан бажыңны кайгап, чарашсынып магадаар мен. Бир эвес Орукчулар кудумчузу-биле кылаштаптар болза, уругларның сүт кухнязы, оон-на ийи талазында оң талада ийи аал чурттаар бажың, чанында ийи бичежек бажыңнар, азыгда ак кылдыр чугайлаан, арыг-силии кедергей бичежек бажың, кухня талазында херим иштинде чырык ногаан бажың, азыгда бичежек бажың шевергини кедергей кѳстүр, амгы үеде Чүргүй-оол кудумчузу-биле Комсомолчулар кудумчузунуң белдиринде бажыңнар -дыр ийин ол. Кудумчуга ийи чаңгыс тенек оолдар таваржып келир. Кайы-бирээзи кадалып, чѳңгээлеп, таакпы, от, азы кѳпеек айтырар. Оон-на "— Хайыраканчы, Хайыракан чурттуг кижиң" дээш сѳгленип, одаарлары-даа бар, түңнелинде чудуруктажып содаалажып-даа алыр бис. Хоорайга пионерлер Бажыңынга шүлүк бижиир Шүңней Олег Александрович башкывыстың удуртуп турганы "Аныяк корреспондент" бѳлгүмге барып турганымдан, Комсомолчулар кудумчузунда даайымның оолдары Сергей, Мерген акыларым бажыңынга келир, ол-ла кудумчуда хакас омактыг, чолдак дурт-сынныг Серега, Сергей Созыев, Степная кудумчузунга Виталий Монгуш, даайымның оолдары Слава акым, Шолбан, Мандан дунмаларым, Мѳңгүн-Тайгадан чайын дыштанып келир Борис Чылбак-оол, кудумчуда чурттап турар Иргит Мерген, Безымянная кудумчузунда Родик, Родион болгаш ѳске-даа оолдар-биле ойнаар болгаш хоорайның тѳп кинотеатрынга кинолаар болгаш сѳѳлүнде мени "ѳскелээр" эрлер-биле мырыңай найыралдажы берген бис. Мен бир-ле дугаар "Ленинчи орук" солунга Хайыраканда СЭКП-ниң ХХII cъездизи аттыг совхозтуң "Дѳргүн" сүт-бараан фермазының саанчылары, кадарчыларының дугайында материал бижип, солуннуң бир үндүрүлгезинге парлаткаш, неделя эрткенде гонорар акша алдым. Ону амгы үеде Чадаана хоорайда Монгуш Буян-Бадыргы аттыг музейниң бажыңында почтадан алгаш, Хайыракандан кады бѳлгүмге келген эжим Монгуш-оол Мѳңгүн-оол Иванович-биле ийи каът столоваяга чемненип алыр бис. Ол Чѳѳн-Хемчикте, Тывада билдингир комсомолчу саанчы апарган. Кижи болганы бодунуң үезинде онзагай ужуражылгаларга таваржып, тѳѳгүнүң уттундурбас болуушкуннарының херечизи болур-дур деп, бо үеге чедир "Чаа орук" солунга, ынчан "Ленинчи орук" солунга баштайгы бижээн, парлаткан материалым дээш алды рубль 12 кѳпеек түңнүг гонорар акша алган үемден, ооң соонда комсомолчу путевка шынзылга-биле солунга корреспондент кылдыр ажылдаанымдан бээр үнелээр апарган мен. 1.АЛЕКСАНДРНЫҢ АДА-ѲГБЕЛЕРИ, ТѲРЕЛ-БѲЛҮҮ Аныяк чолаачы Александр Албай-оолович Монгуш 1956 чылдың апрель 3-те, Тыва АССР-ниң Хѳндергей сумузунга Албай-оол Майырыкович, Бады-Белек Ак-кысовна Монгуштарның ѳг-бүлезиниң 5 кызы, 5 оглунуң хеймери бооп, чырык черге чаяаттынган. Албай-оол Монгуш 1908 чылда Хѳндергейге, а ѳѳнүң ишти Бады-Белек Ак-кысовна 1909 чылда Шемиге тѳрүттүнген. Улуг акызы Очур Албай-оолович "Хѳндергей", "Тыва" совхозтарга хүндүлүг дыштанылга, пенсия үнгүжеге чедир ажылдаан малчыны. Ѳѳнүң ишти-биле хѳй ажы-тѳлдү ѳстүрүп кижизиткеннер, олар амгы үеде Хову-Аксы, Кызыл болгаш Тываның аңгы-аңгы булуңнарында хѳй янзы мергежилдиг ажылдап чурттап чоруурлар. Александр Монгуштуң ийиги акызы Диңгил-оол Албай-оолович Монгуш Таңды кожууннуң Сойга үр чылдарда чолаачылаан, үшкү акызы Биче-оол Албай-оолович СЭКП Чѳѳн-Хемчик райкомунуң күүсекчи комитединге чиик машина башкарып кожууннуң ынчангы даргаларын сѳѳртүп ажылдап чораан. Василий Албай-оолович Теве-Хаяда "Тыва" совхозка, Хѳндергейге "Хѳндергей" совхозтуң малчыны бооп ажылдаан, амгы үеде ол Чадаана хоорайда хуу малын ѳстүрүп чоруур. Улуг угбазы Татьяна Албай-ооловна хѳй ажы-тѳлдүг маадыр-ие, Чыкаа Чѳѳн-Хемчик районнуң тѳп эмнелгезиниң санитар-эпидемиология станциязынга лаборантылап ажылдап чораан, хѳй-оолар, кыстарлыг ава, ийис угбалары Зина - баш таарыкчызы, Нина повар, садыгжы мергежилдиг. Клара Албай-ооловна Чѳѳн-Хемчик кожууннуң тѳп эмнелгезиниң кезип эмнээр салбырынга санитарка бооп ажылдаан, амгы үеде- хүндүлүг дыштанылгада, Госстанцияда ажылдап, чурттап орар. Хеймер кижи эргелиг, чассыг дээр, а акылары, угбаларының сагыш-човаашкынынга ѳскен-даа болза, октябрят, пионер, комсомолчу чораан Александр Монгуш 1975 чылда школаны дооскан. Шериг албанын Приморьеге мотоадыгжы кезекке чадаг шеригниң дайынчы машиназының шыгаакчы-оператору кылдыр 6 айлыг шериг ѳѳредилге эрткен соонда эрттиргеш, ийи чыл болганда халашкан. Кызылда Красноярскиниң аар тудуг яамызының №12 автомобиль баазазынга чолаачылар курстарынга ѳѳренген соонда, 1978 чылда Александр Монгуштуң күш-ажылчы оруу Чадаананың "Сельхозтехника" бүдүрүлгезинге чүък сѳѳртүр "ГАЗ-51" автомобильди хүлээп алганы-биле эгелээн. Бир чыл ажылдаан соонда, аныяк чолаачыга "ГАЗ-53" маркалыг чаа машинаны Чадаананың "Сельхозтехника" автобүдүрүлгезиниң директору Павел Григорьевич Дураев, техниканың айыыл чок чоруунуң талазы-биле инженер, контролер-хынакчы Яков Комбуй-оолович Монгуш баштаан инженер-техниктиг ажылдакчылары-биле сүмелешкеш, Александр Албай-ооловичиге хүлээткен. Чадаананың "Сельхозтехника" автобүдүрүлгезиниң хоочун чолаачылары Куулар Мѳчекпен, Монгуш Чалбай, Ондар Чечек-оол, Ооржак Самаар-оол, Сенди Владимир, аныяктар Ооржак Алексей Иргекович, Монгуш Андрей Серен-Доржуевич, Афган дайынының киржикчизи Түлүш Роман Чыртак-оолович болгаш ѳске-даа аныяк чолаачыларның бригадалары аразынга социалистиг чарышты чарлааш, тоску, онгу беш чылдарның бүдүрүлге планнарын күүседир дээш шудургу ажылдап турганнар. Сүт-Хѳлдү Чѳѳн-Хемчиктен аңгылаптарга, чаа Сүт-Хѳл районнуң автомобиль оруун кылыры Чадаананың орук-септелге тудуг эргелелинге онаашкан. Ынчангаш автогрейдер, үстүрер тракторлар орук черинге онаажырга, ол ажылдарны аныяк мастер, орук инженери Владимир Сүүр-оолович Ховалыг удуртуп турган. Сай, довурак сѳѳртүрүн Чадаананың "Сельхозтехника" автобүдүрүлгезиниң чолаачыларының бригадазы керээ чарганы-биле организастааш, боттандырганнар. Мурнакчы аныяктарның чолаачылар бригадалары ырак Ѳвүрнүң Саглыдан Мѳңгүн-Тайга баар чазаглыг орукту кылып, ажыглалга кииреринге база үлүүн киргеннер. Оон аңгыда күскү үеде Чѳѳн-Хемчик районнуң совхозтарының тараазын ажаап алыр бачым үеде Чадаананың тѳвүнде тараа складынче сѳѳртүр, дээрбеге тырттырып бүдүрген бедик сорттуң, бирги, ийиги сорттуң далганнарын Чѳѳн-Хемчиктен аңгыда Мѳңгүн-Тайга, Бай-Тайга, Ѳвүр, Барыын-Хемчик, Сүт-Хѳлдүң райполары, хереглекчилер ниитилелдериниң садыгларынга, хереглекчилерге мѳѳңү-биле чедирер дээш чагыгларны Чадаананың"Сельхозтехника" автобүдүрүлгезинге баш бурунгаар киирип каарга, мурнакчы чолаачылар бригадалары чүък сѳѳртүрү-биле IХ-ку, Х-гу бешки чылдарда социалистиг чарыштыг ажылдап турганнар. Мурнакчы малчын, чолаачы, саанчы, тудугжу бооп ажылдаары эрткен чүс чылдың ортан үезинден бээр үениң негелдези турган. Хоорайларда, суурларда ѳске-даа бүдүрүлгелер, заводтар, фабрикаларда, комбинаттарда, хову турлагларында ажыл чорудулганың угланыышкыны ындыг турган. Александр Албай-оолович Монгуш мурнакчы чолаачы эштериниң дугайында сактыышкыннарны мындыг чугаазы-биле түңнээн: Чолаачылар аразында кандыг-даа кижи бар. Чаа машиналыг мурнакчы чолаачыларның машиназын байырлал мурнунда-ла тускай дериир, каастаар турган. Май 1-де, Частың болгаш күш-ажылдың байырлалында, Октябрьның Социалистиг Революциязының тиилелгезиниң байырлалынга тураскааткан чыскаалга амгы үеде хоорайда Хайыракан-биле пассажирлер аргыштырар автобус мунуп турар Валерий Донгакович Дас-оолдуң 77-25 күрүне дугаарлыг "ГАЗ-53" маркалыг машиназын белеткээр турган. Ынчан амгы үеде дег, машина чуур дериг-херексел кайда деп? Чааскаан-на дүргени-биле машиназын чуп белеткеп алган болурга, чыскаалга киириштирер дээш каасталга, байыр чедирген кыйгырыглар, туктар, транспрантыларны профэвилел кежигүннери эштери дерип, каастажып бээрлер. Чадаананың мурнакчы "Тываагроүлетпүртранспорт" автобүдүрүлгезиниң коллективи бүгү чуртка сандаарашкының тайлымы-биле дүжүп, чолаачылар, ажылдакчылары үениң аайы-биле ай, чыл, чылдары-биле акша-тѳлевирлер албастап эгелээн. Чамдык кижилер машина-техниказын хуужудуп, ажыглаан аайы-биле чиик ѳртекке садып аппарганнар. Автобүдүрүлгениң ажылдап турган оран-бажыңы, гаражтары, цехтери үр болбаанда тоймаглаттынып, үптеттине берген. Ынчан чаш ажы-тѳлдүг, ѳг-бүлениң ээзи, мурнакчы чолаачы Александр Албай-оолович Монгуш бот-башкарнып, ѳскээр ажылдаарының аргаларын боданып эгелээн. (Уланчылыг) Вячеслав Монгуш
82246
Оставить сообщение: