19:29 16.07.2025 16+
Элеп-читпес ажыл-ижим
1980–1986 чылдарда Алдан-Маадыр совхозту директорлап турар үемде кол сорулгам — совхозту 892 муң рубль өреден уштуру турган.
Ындыг болганда эъттиң, сүттүң, дүктүң, тарааның бүдүрүлгезин улгаттырары, мурнунда салдынган күрүне планнарын күүседип, ону садып-сайгарары болур деп сорулга салдынган. Ооң-биле кады электри энергиязы, кывар-чаар материалдар, артык кезектерни болгаш өске-даа чарыгдалдарга камныг болур. Төрүүр хой, өшкүден-не анай, хураган, инектен-не бызаа, беден-не кулунну менди камгалап алыр, саар инектен-не сүттү хемчээлин улгаттырар деп кыйгырыгның адаа-биле ажылдап келгенивистиң түңнелинде багай эвес көргүзүглерлиг дооскаш, күрүне мурнунга өревисти 56 муңга чедир бадырдывыс. Бо-ла бүгү ажылдарга тускай эртемниглерден аңгыда, бүгү совхозчулар кызымаккай ажылдаан.
Чоорту совхоз мурнакчы ажыл-агыйларның санынга кирип, хөй орулгалыг совхоз болуп, чүгле республикага эвес, харын-даа бүгү эвилелдиң соцчарыжынга тиилекчи кылдыр санаткаш, СЭКП ТК-ның, ССРЭ-ниң Сайыттар чөвүлелиниң, Профэвилел ТК-ның, БАЛКЭ ТК-ның шилчиир Кызыл тугун, дипломун, 14 муң эдеринчи акшазын шаңналга алгаш, совхозтуң 600 ажыг ажылчыннарынга чедиштир үлээн. Ол үеде акша үнези улуг, ол эвээш эвес акша турган.
Ынчангы 15 эвилелдешкен республикалардан 106 колхоз-совхозтарның аттарын Улусчу ажыл-агый чедиишкиннериниң делгелгезиниң (ВДНХ) Хүндүлел самбыразынга алдын үжүктер-биле, оларның аразында «Алдан-Маадыр» совхозун киир бижээнин барып көрген мен.
РСФСР-ниң Сайыттар чөвүлелиниң, СЭКП Тыва обкомунуң Сайыттар чөвүлелиниң туктары, дипломнар база «Кур болгаш куруккан черлерни шиңгээткени дээш» деп медаль совхоз директорунуң кабинедин каастап турган.
1986 чылдың апрель айда Көдээ ажыл-агый яамызының айтыышкыны-биле Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыраа-Бажы совхозунга директорлап ажылдаары-биле чоруткан. Ынчангы ук кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы С.К. Долгар мени эдерткеш, хөй-ниити база тускай эртемниглерни чыггаш, мени таныштырган. Ук совхоз база-ла үш салбырлыг улуг ажыл-агый болган. Тараа шөлү бичии хөй дээрден башка, мал-маган-биле ажылдап турган совхозумга бодаарга, бичии-ле эвээш.
Саң-хөө болгаш экономиктиг байдалы шоолуг эвес. Тараа шөлдеринден ортумаа-биле гадан чүгле 2 центнер дүжүттү ап турган. Ол дээрге үрезинге чашкан тарааның хемчээли болур. Ынчангаш бот орулга-чарылганы санап, экономиктиг өөредилгени неделяда 2 катап чорудуп турдувус. Мал база чер ажылынга ажыглаарының «Зональная система животноводства», «Зональная система земледелия» деп чугула номнарны удуртулга кылдыр ажыглап турган бис. Ол дептерлерде Тываның кайы кожууннарынга, кандыг уксаалыг малды өстүрзе, чер ажылынга хат эрозиязынга таваржып турар зонага кандыг техниканы ажыглаза чугула, чажар тарааның нормазы кайы хире болурул, кандыг сорттуг тараа үрезинин тарыза экил дээн чижектиг кончуг ажыктыг сүмелерни берип турар. Ол өөредилгелерге көдээ ажыл-агый болгаш саң-хөө, экономика яамыларындан тускай эртемниглер келгилээр. Ынчангаш Чыраа-Бажы совхозу барыын кожууннарның аразынга арга-дуржулга солчур бригада, совхоз-кооператив талазы-биле ажылдаарының аргазын шиңгээдир төвү болган. Моолдуң Увс аймаандан-даа төлээлер кээп турду. Бис Чыраа-Бажы совхозка хөй тарааны өстүргеш, гадан-на 14,7 центнер тарааны ажаап алгаш савазыраан бис. Ол дээрге барык 6000 тонна тараа-дыр.
Чыргакы суурда хой кыргыыр пунктуну, Чыраа-Бажынга тараа хораннаар складты эде кылыр ужурга таварыштывыс. Төп шаңны алгыдып асфальтылаан, немей тараа урар склад-сарайны, 30 тонна автомашина деңзизин, ол ышкаш тараа кургадыр тускай тепловентиляторну, тараа дээрбезин дээш хөй-ле ажылдарны немей чоруткан. 1000 ажыг тонна арыглаттынмаан тарааны мал чеминге (зернофураж) ажыглаары-биле, Хакасияның Аскиз районунуң «Калинин» колхозка эътти 1 килде 25 көпеекке садып-сааргаш, бирги кварталда эът планынга шарыларны Кызыл-Мажалыктың эът комбинадынга дужаагаш, эът планын күүсеттивис, а уксаалыг хунажын инектерни «Шык-Бажы» фермазынга арттырган. Ол үеде үрезин арыг тарааның өртээ 1 килде 15 көпеектен ашпас турган. Ынчап чоруй совхоз хөй өреден уштунуп, чыл төнчүзүнде агар санынга хөй акшалыг (сая ажыг) совхоз кылдыр Көдээ ажыл-агый яамызының саң-хөө специалистери санап үндүрүп келген. Ук совхоз күш-ажылчы чедиишкиннери дээш республиканың шилчиир Кызыл тугу-биле шаңнаткан.
Совхозтарның ындыг чедиишкиннериниң чажыды хөй санныг бригадалар, звенолар, фермалар, ажыл-ишчи кижилерниң соруктуг күш-ажылы. Чамдык мурнакчыларны сактып чугаалаарга: Социалистиг күш-ажылдың маадырлары Дажы-Намчал Ооржак, Чола Монгуш, Ак-Даштың саанчызы Шондайты Ховалыг, Шык-Бажы ферманың саанчызы Кувискаал Хомушку олар ССРЭ-ниң Дээди Совединиң депутаттарынга чедир ажылдааннар.
Бир эвес ук совхозтарның мал, чер ажылдыгларының аразында орден-хавыяалыг мурнакчыларны адап бижиир болза, кончуг хөй даңзы тургустунар. Оларның аразында суггатчы, тракторист, чолаачы, тудугжу дээш кандыг кижини чок дээр.
Үстүнде адаан совхозтар ол үеде канчап ындыг чедиишкиннерлиг ажылдап турганының чажыды чүдел деп айтырыг чайгаар тургустунуп кээр. Бир-ле дугаарында, ажыл-агыйны арга-дуржулгага даянып, эртемге үндезилеп чорудары чугаажок.
Монгуш Самбажыктың тураскаалын ажыдып турган үезинде баргаш көөрүмге, совхозтуң ынчангы конторазының орнунда садыг ажыдып каан болду. Аңаа турган туктарны, дипломнарны, медальды сураглааш тыппадым. Алдан-Маадыр музейиниң салбырынга шыгжап кадагалап каан болза, аныяк-өскен көрүп, сонуургап, ада-өгбелери мынчаар шыырак ажылдап чораан улус-тур деп билип алырынга канчап-даа артык эвес деп бодаар мен. Шак ындыг шаңналдарны өске черлерде камнап кадагалаанын көрген, дыңнаан мен.
/ Макар ДОНГАК, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, күш-ажылдың хоочуну.
Кызыл хоорай. “Шын” №26 2025 чылдың июль 10 хоолгалаан.
Кол редактордан: Макар Бавыкович Донгак Чөөн- Хемчик кожууннуң чагыргазының тозан чылдарда даргазынга ажылдап турган. 1984 чылда "Ленинчи орук" солунга көдээ ажыл-агый килдизинге ажылдай бергеш Хеймер -оол Араптанович "Алдан-Маадыр" совхозтуң удуртукчузу турда, суракчылап чораан мен. Ынчан солунувус Өвүр, Сүт- Хөл районнаның парлалга органы турган. Чадаана АТБ-зиниң автобузу биле эртен чеде бергеш, Алдан-Маадыр суурга , совхозтуң малчыннарынга чедип чорааш , суурга хонар ужурга таваржыр. Баштай сургакчылааш Х.А. Монгуштуң бажыңынга хонган мен. Алдан-Маадырларнын байырлалынга 2023 чылда база чордум. Оларның чырыткылыг адынга тураскааткан Чадаанага Сүме-Шөлүнге бирги хемчегге киржип, Алдан-Маадыр өгбелернин салгалдарының чуруктары-биле бо материалды каастааш, немедим. Бо чылын ийиги хемчегни Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазы эрттирген.
Хүндүткел-биле "Чаа орук" солуннуң кол редактору Монгуш В.Н.
3
Оставить сообщение: