Если Вы стали свидетелем аварии, пожара, необычного погодного явления, провала дороги или прорыва теплотрассы, сообщите об этом в ленте народных новостей. Загружайте фотографии через специальную форму.
Рекламный баннер 990x90px header-top
Рекламный баннер 728x90px center-top
Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондарның 70 харлаанынга
Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондарның 70 харлаанынга
Амыдырал оруу узун,
Ам-даа чурттаар, демисежир.
Агым удур эштип, карбап,
Алызын көөр, дүжүп бербес...
Ч. Ондар.
Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондар – чогаалчы, драматург, Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың Күрүне шаңналының лауреады, Россияның, Тываның Чогаалчылар болгаш Журналистер эвилелдериниң кежигүнү, «Шылгараңгай күш-ажыл дээш», «Москваның 850 чылы», «Шолоховтуң 100 чылы» деп медальдарның, Делегейде чаагай чорук фондузунуң «Нацияның алдары» деп тускай орденниң эдилекчизи, шии артизи (1978–1983), «Тываның аныяктары» солуннуң килдис эргелекчизи (1983–1985), Кызыл хоорайның партия комитединиң сургакчызы (1985–1987), Тыва Республиканың культура яамызының оралакчызы (1988–1989), культура сайыды (1989–2002), Россия Федерациязының Күрүне Думазының депутады (2001–2008), Дээди Хуралдың Хоойлужудулга палатазы депутады (2008–2009), Россияның Казахстанда Төлээ чериниң бирги секретары (2009–2012), Тыва Республиканың даштыкы херектер талазы-биле агентилелиниң директору (2012–2017), В. Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының директорунуң оралакчызы (2017) албан-дужаалдарга ажылдаан. Ол анаа эвес орукту эрткен, ажыл-амыдыралы хөй талалыг, көскү ажылдакчы чораан.
Чылгычы Ондар 1955 ч. ноябрь 16-да Чадаана хоорайның чоогунда Бозур-Даг деп хонашка малчын арат өг-бүлеге төрүттүнген. Элээди чылдары көгү-шыгы хөлбеңнээн, алаак-дөргүннерлиг Бажың-Алаак суурга эрткен. Школачы чылдарында үлегерлиг, хөй-ниитижи өөреникчилерниң санынга кирип турган. Ылаңгыя уран чүүл көрүлделериниң эң-не идепкейжизи болуп, башкыларының макталын бо-ла алыр турган. Ол ышкаш чогаал бижиирин база шенеп, школаның хана солунунга шүлүктерин чырыдып турган. Ол-ла бүгү ооң келир үеде амыдырал-чуртталгазынга, бурунгаар ис башталырынга улуг салдарны чедиргени чугаажок. Ол школаны дооскаш, Москваның Б. В. Щукин аттыг театр училищезинге өөренип киргеш, театр уран чүүлүнүң чажыттарын шиңгээдип ап, ону чедиишкинниг дооскан. Ол ышкаш сургуул чылдары ону чогаал бижииринче сонуургалын улам-на хөрлээлеткен. Училищени дооскан дораан шериг албанын эрттирери-биле келдирткен. Шеригден халажып келгеш, театрның сценазынга элээн каш овур-хевирлерни ойнап, шыырак артистерниң аразынга санадып турган. Ынчалза-даа ону чайгаар-ла, демир-үжүк сегирип алырынче бир-ле билдинмес күш албадап турар апарган. Ооң чогаал ажылынче оруу 1977 ч. эгелээн. Баштайгы шиизи бөлүк авторларның «Чалым-Хая» деп чыындызынга парлаттынган. Ооң соонда «Сөөлгү өртээл» (1994), «Төнмээн дайын» (1996) деп номнары үнгүлээн.
Ол тыва театрның сценазынга чаа «730 хүннер болгаш дүннер» деп шериг амыдыралды уран-чечени-биле көргүскен шиини бижээн. Көрүкчүлер шиини улуг сонуургал-биле хүлээп алган. Оон эгелээш-ле, аныяк шии чогаалчызының хей-аъды көдүрлүп, солун бодалдарны дилеп эгелээн. Удаваанда «Бодарал» деп социал чидиг айтырыгны көдүрген шиини бижээн. Театр уран чүүлүнүң талазы-биле Күрүне шаңналынга төлептиг болган «Ханныг истер» деп төөгүлүг драмазы, «Чарба, шляпа болгаш ынакшыл» деп шоодуглуг водевили тыва шии чогаалынга чаа арынны ажыткан. «Бышпаан хан», «Соңгулда», «Херечизи караңгы-дүн», «Кударанчыг ынакшылдың шынаазы» деп шиилери уран-чечен талазы-биле көскү черни ээлеп, янзы-бүрү овур-хевирлерни авторнуң тургузуп шыдаарын бадыткап, көрүкчүлерниң улуг үнелелдерин алган. 2007 ч. «Ынакшыл – эки эрниң эжи» деп шүлүктериниң, очулгаларының, шиилериниң чыынды ному чырыкче үнген.
Ол шии бижииринден аңгыда С. Гудзенконуң, К. Симоновтуң, А. Твардовскийниң, У. Шекспирниң чогаалдарын тыва дылче бедик деңнелге очулдурган. Ооң ажыл-ижи чеже-даа чымыштыг, чай чок чораан-даа болза, чечен чо¬гаал бижиирин кагбайн, уран сөстүң күжү-биле чидиг айтырыгларны көдүрүп, шии чогаалында мурнуку одуругну ээлеп турар өзек чогаалчыларның бирээзи дээрзин бадыткап турар.
Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондарны – тыва культураның, уран чүүлдүң бурунгаар сайзыралы дээш, бодунуң арга-шинээн, билиг-мергежилин, билдилиг дуржулгазын харамнанмайн, чүткүлдүг, сагыш човангыр, белен эвес шылгалдаларны шыдажып эртип, чоннуң эрге-ажыктарын камгалап, күрүне болгаш хөй-ниитиниң көскү удуртукчузу деп чон билир чораан.
Тѳрээн черим
Кызыл-даван маңнап өскен
Кызыл-каттыг мээң чуртум,
Баян-Дугай баарында
Бажың-Алаак сууру чүве.
Изиг чайның хүннеринде
Чадаана хем эриин орта
Эжим-өөрүм оолдар-биле
Эштип, ойнап өзүп келдим.
Чуртталгамда хөй-ле чүүлдү,
Чурумалдыг бойдусту-даа,
Черлер кезип, ажыл кылып,
Чежезин мен көрбедим дээр.
Ынчалза-даа төрээн черим
Ынаныштыг уттундурбас.
Өске черге чораанымда
Өскүссүреп сакты бээр мен. (1976 ч., Москва)
Материалды И. Д. Ооржак белеткээн.
#МинкультурыТыва #ЧылгычыОндар70лет
Амыдырал оруу узун,
Ам-даа чурттаар, демисежир.
Агым удур эштип, карбап,
Алызын көөр, дүжүп бербес...
Ч. Ондар.
Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондар – чогаалчы, драматург, Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы, Тыва Республиканың Күрүне шаңналының лауреады, Россияның, Тываның Чогаалчылар болгаш Журналистер эвилелдериниң кежигүнү, «Шылгараңгай күш-ажыл дээш», «Москваның 850 чылы», «Шолоховтуң 100 чылы» деп медальдарның, Делегейде чаагай чорук фондузунуң «Нацияның алдары» деп тускай орденниң эдилекчизи, шии артизи (1978–1983), «Тываның аныяктары» солуннуң килдис эргелекчизи (1983–1985), Кызыл хоорайның партия комитединиң сургакчызы (1985–1987), Тыва Республиканың культура яамызының оралакчызы (1988–1989), культура сайыды (1989–2002), Россия Федерациязының Күрүне Думазының депутады (2001–2008), Дээди Хуралдың Хоойлужудулга палатазы депутады (2008–2009), Россияның Казахстанда Төлээ чериниң бирги секретары (2009–2012), Тыва Республиканың даштыкы херектер талазы-биле агентилелиниң директору (2012–2017), В. Көк-оол аттыг хөгжүм-шии театрының директорунуң оралакчызы (2017) албан-дужаалдарга ажылдаан. Ол анаа эвес орукту эрткен, ажыл-амыдыралы хөй талалыг, көскү ажылдакчы чораан.
Чылгычы Ондар 1955 ч. ноябрь 16-да Чадаана хоорайның чоогунда Бозур-Даг деп хонашка малчын арат өг-бүлеге төрүттүнген. Элээди чылдары көгү-шыгы хөлбеңнээн, алаак-дөргүннерлиг Бажың-Алаак суурга эрткен. Школачы чылдарында үлегерлиг, хөй-ниитижи өөреникчилерниң санынга кирип турган. Ылаңгыя уран чүүл көрүлделериниң эң-не идепкейжизи болуп, башкыларының макталын бо-ла алыр турган. Ол ышкаш чогаал бижиирин база шенеп, школаның хана солунунга шүлүктерин чырыдып турган. Ол-ла бүгү ооң келир үеде амыдырал-чуртталгазынга, бурунгаар ис башталырынга улуг салдарны чедиргени чугаажок. Ол школаны дооскаш, Москваның Б. В. Щукин аттыг театр училищезинге өөренип киргеш, театр уран чүүлүнүң чажыттарын шиңгээдип ап, ону чедиишкинниг дооскан. Ол ышкаш сургуул чылдары ону чогаал бижииринче сонуургалын улам-на хөрлээлеткен. Училищени дооскан дораан шериг албанын эрттирери-биле келдирткен. Шеригден халажып келгеш, театрның сценазынга элээн каш овур-хевирлерни ойнап, шыырак артистерниң аразынга санадып турган. Ынчалза-даа ону чайгаар-ла, демир-үжүк сегирип алырынче бир-ле билдинмес күш албадап турар апарган. Ооң чогаал ажылынче оруу 1977 ч. эгелээн. Баштайгы шиизи бөлүк авторларның «Чалым-Хая» деп чыындызынга парлаттынган. Ооң соонда «Сөөлгү өртээл» (1994), «Төнмээн дайын» (1996) деп номнары үнгүлээн.
Ол тыва театрның сценазынга чаа «730 хүннер болгаш дүннер» деп шериг амыдыралды уран-чечени-биле көргүскен шиини бижээн. Көрүкчүлер шиини улуг сонуургал-биле хүлээп алган. Оон эгелээш-ле, аныяк шии чогаалчызының хей-аъды көдүрлүп, солун бодалдарны дилеп эгелээн. Удаваанда «Бодарал» деп социал чидиг айтырыгны көдүрген шиини бижээн. Театр уран чүүлүнүң талазы-биле Күрүне шаңналынга төлептиг болган «Ханныг истер» деп төөгүлүг драмазы, «Чарба, шляпа болгаш ынакшыл» деп шоодуглуг водевили тыва шии чогаалынга чаа арынны ажыткан. «Бышпаан хан», «Соңгулда», «Херечизи караңгы-дүн», «Кударанчыг ынакшылдың шынаазы» деп шиилери уран-чечен талазы-биле көскү черни ээлеп, янзы-бүрү овур-хевирлерни авторнуң тургузуп шыдаарын бадыткап, көрүкчүлерниң улуг үнелелдерин алган. 2007 ч. «Ынакшыл – эки эрниң эжи» деп шүлүктериниң, очулгаларының, шиилериниң чыынды ному чырыкче үнген.
Ол шии бижииринден аңгыда С. Гудзенконуң, К. Симоновтуң, А. Твардовскийниң, У. Шекспирниң чогаалдарын тыва дылче бедик деңнелге очулдурган. Ооң ажыл-ижи чеже-даа чымыштыг, чай чок чораан-даа болза, чечен чо¬гаал бижиирин кагбайн, уран сөстүң күжү-биле чидиг айтырыгларны көдүрүп, шии чогаалында мурнуку одуругну ээлеп турар өзек чогаалчыларның бирээзи дээрзин бадыткап турар.
Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондарны – тыва культураның, уран чүүлдүң бурунгаар сайзыралы дээш, бодунуң арга-шинээн, билиг-мергежилин, билдилиг дуржулгазын харамнанмайн, чүткүлдүг, сагыш човангыр, белен эвес шылгалдаларны шыдажып эртип, чоннуң эрге-ажыктарын камгалап, күрүне болгаш хөй-ниитиниң көскү удуртукчузу деп чон билир чораан.
Тѳрээн черим
Кызыл-даван маңнап өскен
Кызыл-каттыг мээң чуртум,
Баян-Дугай баарында
Бажың-Алаак сууру чүве.
Изиг чайның хүннеринде
Чадаана хем эриин орта
Эжим-өөрүм оолдар-биле
Эштип, ойнап өзүп келдим.
Чуртталгамда хөй-ле чүүлдү,
Чурумалдыг бойдусту-даа,
Черлер кезип, ажыл кылып,
Чежезин мен көрбедим дээр.
Ынчалза-даа төрээн черим
Ынаныштыг уттундурбас.
Өске черге чораанымда
Өскүссүреп сакты бээр мен. (1976 ч., Москва)
Материалды И. Д. Ооржак белеткээн.
#МинкультурыТыва #ЧылгычыОндар70лет
21
Рекламный баннер 728x90px center-bottom
Поделитесь новостями с жителями города
Рекламный баннер 200x200px sidebar-right
Рекламный баннер 200x200px sidebar-right
Полезные ресурсы
Разработка -
Оставить сообщение: