Рекламный баннер 990x90px ban1
79.15
90.37

Чап ЧҮЛДҮМ, чогаалчы, хоочун башкы

Чап ЧҮЛДҮМ, чогаалчы, хоочун башкы

КЕНЭЭТЕРНИҢ ААЖЫЛАРЫ

ЧАЛГАА КЕЛИН

Күстүң куруяак чайы чүве-дир. Ол үеде аалда херээжен чоннуң кылбас-тутпас чүвези-ле чок: алгы-кеш эттээр, агарлаан дүктен энчек-кидис салыр, ажы-төлүнүң ойбак-дыдыын тыртар, адаккыдан девииринге чедир өгнүң кидизин селип септээр.

Бир-ле эртен кунчуу кеннинге:

- Мен аңнаар улуска артык идик быжып, даарайн, сен ээлгир-дүүлгүр шыырак кижи аңчыларга

чиик хөректээш даарап бээр кезек алгылардан эттей каавыт, кызым - деп чагаан-дыр эвеспе.

Дугурушкан кунчушкулар өглеринге барып, иженип эгелээннер.

Кунчуу дүъш эрткелекте ажылын шыпкарып кааш, кеннин канчанган эвес дээш барып көөрге, эттээр дээн алгызын ийи будунуң аразында кызып алган дүште-даа чок удаан чыткан-дыр.

Кадай ынчан алгыны бүдүү уштуп алгаш, эдин хандыр эттеп-эттеп, кенниниң буттарынга шуглай салып каап-тыр. А кенни оттуп келгеш, кайгай-ла берген. Дем чаа-ла эдирээ-биле ийи-үш эргий каапкан алгызы шуут-ла эттенип калган, чымчак-хоюу-даа чычыы-торгу дег болган.

Чалгаа келин чүү боор «магалыг чүве-дир, ам база адырам» -дээш, база бир алгыны ийи будунга дүре тепкеш, удуп чыдып ап-тыр. Шала кежээ оттуп кээрге, ындыг амыр чүве кайда боор – ийи бут аразында кадыг алгы халыраар болган.

Ыяткан келин чүвениң ужурун билип кааш, даңны атсы бир тоннук алгы эттээш, даарта кунчуунга барып хүлээткен дижир.

ХАРАМ КЕЛИН

Кедергей харам кадайлыг Карбы-Хаа деп бир эр чораан чүве-дир. Эр-даа, кадайы-даа кырган иелерлиг, олары чүгле чай боорга, чара хонар, а кыш-соок дүжүп кээрге, бөле хонуп, уругларының өөнге чаглактанып, уруг-дарыын азыражып чорааннар.

Карбы-Хаа бир катап аңнап-дииңнеп чоруур дей бергеш, кадайынга:

- Мээң авамга өдек-кажаа аштаткаш, хырын чиртир сен, бодуң аваңны өкпе-шөйүндү-биле чемгергеш, уруг тутсур сен – деп, чагаан чүве-дир. Кара кезээде кырган кунчуун аартыктаар, харам кенээт ашааның чагыынга хөлчок таарзынган. Карбы-Хааның иезин даштын соокка кажаа-хораа ишти аштап арыглаар, бодунуң иези өгге чыргап, ажы-төл ажаажып бээр - деп бүдүү иштинде амырап турган.

Харам кенээт бир-ле көрүп турарга, чылыг өгге чыргап, чымчак өкпе-шөйүндү чип, уруг-дарыг ажаажып орган авазы хүн келген тудум арып-доруп орар, а кадыг-харыг-даа бол хырын чип, даштын соокта кажаа-хораа ишти аштап турган кырган кунчуу сергек-сегергей чоруп турар бооп-тур.

Каржы сеткилдиг, харам уруг чүвениң ужурун ам-на эскерип, ашаа ону кезедир дээнин, ол кезедигни төрээн иезиниң чижээнден көрүп, ырма сынзын-дыр - деп, билгеш:

«Өршээ авыра, кунчуу дээрге-ле келин кижээ иези ышкаш иези-дир» - деп, өрү тейлеп, ол олчаан харам-бак чаңындан чарылган дижир.

Оон бээр-ле улус аъш-чемниң хоолулуун үнелээрде, «Көк шөйүнду-биле көвүк дег өкпе чеже-даа чымчак бол, кадыг, харыг-даа бол, куржулуг хырынга четпес» дижиринде база-ла ужур бар. А чаш уругну ажаап-азыраары кодан инек ажаап тежээринден артык даржыктыг дээрзин бо тоолчаан чугаадан база эскерип болур.

КАРЖЫ КЕЛИН

Шаанда бир аалга кончуг каржы келин турган дээр. Кандыг-даа ажылды ыяап-ла каржыланып кылыр, дора дизе, хыйланыр, кончуттунар кижи-дир. Өөнге-даа ындыг, даштыгаа-даа ындыг.

Өөнге чүү-хөө кылганда, ажы-төлүн амыратпас: үргүлчү айбыланыр, олары бичии-ле саадаан болза, кара шорузу – көксенип, хөректенип үнер. Ынчан ол хөөкүйлерниң мелегей-мугулайы-даа чытпас, оон четсе хол чедер, эттээр – хыйнаар.

Каржы келин эртен – кежээ анай-хураган ыдып-тудуп, инек саап турда, шуут кара хинчек – ооң кончуттунуп кээринге аал ишти кадайларның кулаа уюк болур. Бир эвес ол инек саап

орда, ымыраа-сээктен шырбанган малдың кудуруу аңаа дээпкен болза, хай-халап үнгени ол. Ооң аксындан «кокай», «кокаарак», «бөрү чээн», «моома», «чыдыг-аас», «сөөк-кудурук», «хакылчак» дээн каржы сөстер үнмейн барбас. Ынчалдыр эртен болза, эртенни көөр, кежээ болза, кежээ дургаар кончуттунуп кээр. Ынчап кээрде, ооң сагган сүдү кажан-даа чер албас, кандыг-даа сүткүр инектен өшкү сүдүнден дээредевес чүве саап аар, кандыг-даа чымчак эмиглиг, сагдынгыр инек аңаа кадыг кара хеңме дег эмиглиг болур. Ол инек эдирип, бызаа салып, тырттарындан түвексинер, ынчангаш эдикпээн инектериниң кургаг эмиглерин шөйбелээр, ооң ужун хөөкүйлерниң эмиглери хорлап, кестигилеп калган болгулаар.

Ол бүгүнү чеже көөр, бир катап кунчуу кадай уругну: - Малга ынчаар каржыланып болбас уруум, ол база аарыыр эъттиг амытан-дыр. Дириг малды ынчаар аажылаарга сүдү безин үнместей бээр көрбес сен бе. Ооң орнунга сен инектериңни саар мурнунда оожуктуруп, эргеледип, чаяазын суйбап, саарын дырбап бээр болзуңза, эмии эдингир, сүдү сагдынгыр болур чүве – деп, чагып-сургап чадап каан. Уруг кунчуунуң сөстерин угга-даа тутпаан. Каржы кенээттиң кончуушкуну, инек, бызаа этээр карбаң чоруу аалдың өске инектерин база дүвүредип, шугулдадып турган болганда, бүдүн аалдың сүт-сааны көктүг чайын-на кызырлып эгелээн.

Ам черле чеже боорул, ажы-төлүнге ие болуп, азыраан малынга ээ бооп шыдаваан, аал сузу апарган каржы келинни караан халыптааш, аътка дедир көрүндүр ушкарткаш, ада-иезинче артсын ажылдыр чандырып чорудупкан чүве дээн. Ооң соондан кым-даа чажыг чашпаан - кара чолдуг кижи соондан ак сүт өргүвес, аал кежии тудаар, ынчанмас чүве-дир.

Хоочун башкы Чап Монгушович Чүлдүмнү 1988-1992 чылдарда “ Шын” солунга корреспондент кылдыр ажылдап тургаш таныжып алган мен. Уруглар чоаалчызы Экер-оол Дүлүшович Кечил-оол, Сарыг-оол Тамба-Сүрүнович Кууларның ажылдаар өрээлдеринге келир турган. Хорум-Даг чурттуг башкывыс чырык черде чок-даа болза, кончуг солун номнарны чырыкче үндүрген. Сарыг даштыг “Тевек” деп номун кичээнгейлиг номчуур болза, Алдан-Маадыр өгбелерниң дугайында барымдаалар, тыва чогаал шинчилели болгаш өске-даа ажылдар сонуургалды хайныктырар. Ынчангаш бо удаада “Кенээттерниң аажылары” деп ажылды “Чаа орук” солунга эрткен чылдарда парлап турган болгаш оон хоолгалааш Силерниң кичээнгейиңерге бараалгаттым, хүндүлүг номчукчулар.

81842

Оставить сообщение:

Поделитесь новостями с жителями города
Если Вы стали свидетелем аварии, пожара, необычного погодного явления, провала дороги или прорыва теплотрассы, сообщите об этом в ленте народных новостей. Загружайте фотографии через специальную форму.
Полезные ресурсы