Если Вы стали свидетелем аварии, пожара, необычного погодного явления, провала дороги или прорыва теплотрассы, сообщите об этом в ленте народных новостей. Загружайте фотографии через специальную форму.
Рекламный баннер 990x90px ban1
Вячеслав Монгуш, "Чаа орук" солуннун кол редактору
Вячеслав Монгуш, "Чаа орук" солуннун кол редактору
Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан!..
СҮВҮР-МЫЙЫС
Владимир КУУЛАР, Теве-Хая .
Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде тыва чон Совет ЭвилелингеПоказать ещё дузалажыры-биле шупту херек чүүлдерни Кызыл шеригниң тиилелгези дээш чорудуп берип чораан. Ам бо үеде ол төлептиг чонувусту уттупканывыс ол бе? Кым-даа сагынмас... Ынчангаш Чөөн-Хемчик кожууннуң мурнундан үлүүн киирип, артындан дузалажып чораан өгбелеривисти сактып бо чүүлдү бижидим.
1941 чылдың июнь 22-де, Совет Эвилелинче оор ёзу-биле фашистиг Германия халдаан. ТАР-ның чону база дүвүреп, улуг чыыш кылып, Совет Эвилелинге дузалажыры-биле чон чылыг идик-хеп, аъш-чем болгаш мал-маган-биле дузалажып эгелээн.
1944 чылдың май айның төнчүзүнде Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми сумузунга чурттап чораан бистиң кырган-ачавыс Балчыр-оол Чаш-оол оглу биле кырган-ававыс Сереңмаа Агартай уруу Кууларлар өг-бүлези-биле дугуржуп сүмелешкеш, өшкү-хоюн сүрүп үндүрер ай-хүнүн айтыртып алгаш, бир-ле хүн дүъш үезинде, өшкү-хою одарындан кирип кээри билек, кур кажааже киир сүрүп, аксын дуглааш, ирт-сергелерин үндүрүп эгелээннер. Ада-иезинге дузалажыры-биле дун оглу Комбукай, уруглары Чылбак-кыс болгаш Өндүр дузалажып кирипкеннер.
Уругларының авазы канчангаш-ла көөрге, сүвүр мыйыстыг хуназы кажаа иштинде хөлегелиг черде дүште-даа чок чыткан. Ону көргеш «Бо сүвүр мыйыстыг хуна чонаада кажаа иштинче кирер эвес, канчап ында чыдары ол? Эки болган-дыр, че харын. Аңаа чыдар ыйнаан. Бо бедик кур кажааны каяа ажа халып кээрил ол» деп авазы боданган.
Кажааның иштинде хой-өшкүзү сактырга эвээжеп келген ышкаш. Даштын үзүп үндүрген ирт-сергелерниң семис, чаагайы-даа кончуг, ирттериниң кудуруктары деспи дег. Ол кылаштап чоруткаш, тос харлыг кошкарын эдээ-биле кежиктеп база алган. Хеймер уруу Өндүр тургаш:
- Даштын үзүп үндүрген өшкү-хойну ам эртен ачам биле акым ол дайылдажып турар шөлге чедир сүрүп чедирери ол чүве бе, авай?
- Чок, уруум, ачаң, акың чүгле мал хүлээп алыр улуска аппарып чедирип бээрге, олар санап хүлээп алгаш, өске бир аңгы кижилерге сүрүп чедирер боор, уруум, - деп, чугаалаан.
Эртенинде ачазы оглу Комбукай-биле ийилээ Хадың-Аксындан хой-өшкүзүн сүрүп алгаш үнүпкеннер. Элээн сүрүп алгаш бар чорда, оглу алгырган:
- Ачай, сүвүр мыйыстыг хунавыс өшкү-хой аразында чор! Тудуп алгаш дедир өдекке чедирип каайн бе? – дээрге, ачазы:
- Эки тура-биле халып чедип келген хунавысты ам канчаар сен, оглум, аппарып-даа каарыңга дөмей-ле халып чедип кээр.
Ынчалдыр олар өшкү-хоюн Теректиг-Чарыктың үстүнде арт кырынга үндүр сүрүп келгеш, адазы тарак, быштаан өрү-куду чажып-чалбарып тейлээш, улаштыр бадыпканнар. Тос оруктуң белдири улуг шыктыг черде өшкү-хой, бода, чылгы малдың хөйү-даа кончуг.
Ында турар чон оларны уткуп, өшкү-хоюн улуг кажааже киирип, аксын дуглаан. Уштап-баштаан кижизи-ле боор, Кууларны кыйгырган:
- Бээр келем, акым, кайыын келдиң? – деп, айтырарга, ол шуптузун чугаалап берген.
- Чаа, акым, ам үндүр санаар бис: чеже баш хой эккелгениңни санап түңнээр бис, - дээрге, Куулар оглун кыйгырган:
- Бо акың-биле өшкү-хоюңну санап түңнеп ал шүве, оглум, - дээш, аъдын өртеп чоруптарга, сүвүр мыйыстыг хуназы соондан келгеш, аъдының чанынга чыдып алган. Чизечилер хой-өшкүзүн санап алгаш, түңүн бижээш, адазынга тутсуп бээрге, адазы оглунга сунгаш:
- Ма, оглум, сен шыгжап ал, кажан бир херек апаар боор, - дээн.
Келген адашкыларны тип каан кидис өгже чалап киирип, аяк-шайын кудуп хүндүлеп-даа турган. Аъштанып-чемненип алгаш оглунга мынча дээн:
-Чаа, ам өшкү-хоювусту хүлээдип бериптивис, оглум. Улуг үүлени база бүдүрген-дир бис. Улаштыр садыгланып алыр болган-дыр бис, - дээш, өртеп каан аъдынче кылаштапкан. Куулар кылаштап бар чорааш, өшкү-хоюнуң аразындан сүвүр мыйыстыг хуназы шошкуп кел чоруурун көрүп каан. Куулар боданган: «мээң бо хунам, кажан мен эртен-эрте чер чоруур деп баарымга-ла, кайнаар баарың ол дээнзиг меңээ халып келгеш, эргеленгеш, дедир халып кире бээр хуна болгай» дээш манап турда, хуназы чанынга чедип келгеш ийи-буттап өрү туруп, холдарын Кууларның эктинге салган. Эргеленген хуназының карактарындан борбак чаштар төктүп бадып турарын Куулар эскерген. Ээзиниң сагыш-сеткили көдүрлүп, харын-даа бодунуң карааның чажы бүлдеңейнип чугаалаан:
-Ажырбас, Сүвүр-Мыйыс, муңгарава! Өшкү-хоюңну баштап алгаш, дайын болуп турар шөлге халчып чеде бергештиң, халдап келген дайзыннарны сүвүр мыйызың-биле үзе-чаза үзүп, чер-чуртуңче дедир сывыртап чорудупкаш, маңнап чедип-ле келгей силер, - деп, чугааларга, Сүвүр-Мыйыс билген-даа ышкаш чаагын ээзиниң хөрээнге дээртипкеш дүже халаан.
-Адыр, Сүвүр-Мыйыс, сээң сегел салыңдан болгаш кудурууңдан дүгүң үзе чула тыртып алыйн, - дээш, дүктерни чула соп алгаш, хойлап алырга, Сүвүр-Мыйыс өшкү-хоюнуң аразынче шошкуп кире берген.
Аъдын өртеп каан аргамчызын дүрүп, дергизинге шарып турда, бир кижи артындан: “Экии, Куулар!” дээрге, экиилешкеш көрнүп кээрге, Хөндергей чурттуг Монгуш Мугур болган.
-Мыйыстыг хунаң-биле байырлажып ап турарың ол бе? – деп, Монгуш айтырарга, хуназы-биле болган таварылгазын чугаалааш:
-Адыгуузун мал-даа болза, шупту чүвени билип турар чуве-дир ийин. Сен кайыын бээр халдып келдиң, Монгуш?
-Мен база бертен даң бажында чылгы малымның аразындан эки малдарымны шилип тудуп тургаш, хүлээттим. Хүлээп алган эрге “дайын шөлүнде оглум бар чүве, эки тура-биле чоруткан, ынчангаш бо чылгы малды оглумнуң бодунга чедирип бериңерем” деп дилээримге, оглум адын айтырды. Сат Бүрзекей дээримге “Бүрзекейни танывас кижи кайда боор, акым. Ол аъттыг шеригни баштап алгаш, Украинаны хостажып эрес-дидим тулчуп чоруп турар. Мен дептержигежимге демдеглеп алыйн” дээш, ажыдып көргештиң “бо-дур, бо-дур” дээш, “Сат Бурзекей Сурас оглу ийик бе?” дээрге, эпчоксунганымны билдиртпейин ийе дээримге, “чаа, акым, мен демдеглеп алдым, шуут-ла холунга барып чедирип бээр бис” дээш, мээң холум тутту... Бүрзекейниң авазының хөктүүн аа. Мээн адым танывас эвес, Сурас оглу деп чүзүл. Оода Ай оглу деп-даа албас. Бүрзекейниң авазынга барып ужуражып, чүге мынчалдыр адап каанын айтырарым ол. Чоокта ооң-биле ужурашпаан база болгаш куп-куруг чедер эвес. Ынчангаш дерги-садыындан садыгланып алгаш, чоруурум бо-дур, - деп, чугаалаан.
Кууларның оглу чортуп келгеш экиилежип-мендилежирге, Монгуш көргеш:
-Оглуң мөге-шыыраа аттыг өскен-дир аа, Куулар! – дээрге:
-Өскен-өскен, эр болган, биске дузалыы кончуг, - дээн.
Ынчаар чугаалашкаш, адашкылар садыгланып алыр дээш хоорай уунче, а Монгуш көктүг-шыктыг Хөндергейинче чортуп өскей берген.
***
Күзүн тос айның ортаа үезинде Куулар эртен-эрте чер чоруур дээш аъттаныпкаш үнүпкен. Өшкү-хоюн көөрге, даг эдээнде чаттыла берген оъттап чораан. Ол-бо көрзүнүп чортуп чорааш, канчангаш көрүптерге, өшкү-хою бөлүглежи берген болган.
- Бо хой-өшкү канчап бөлүглежи берди? Чүнү көрүп каапканнары ол?
Элээн чоокшулап алгаш көөрге өшкү-хоюнуң аразында сүвүр мыйыстыг хуназы көстүп турган:
- Ой, өршээзинде! Сүвүр-Мыйыс канчап халып чедип келгени ол? – дээш, бодунга бүзүревейн топтап көөрге, шынап-ла сүвүр мыйыс, артында бедик чаагайы кончуг, дүгү безин силиг болган. Куулар аъдындан дүшкеш, кылаштап бар чорда, Сүвүр-Мыйыс ээзин көрүп кааш, шошкуп чедип келген. Куулар сүвүр мыйыстыг хуназын эргеледип, харын-даа дискээниң караанга олуруп алгаш кужактап:
- Канчап халып чедип келдиң, эш-өөрүңнү үдептиң бе? – дээрге, ол билген ышкаш ээзинче көрнүп, карактарының чажы борбак-борбак дүжүп турган. Кууларның ишти-хөөннү көдүрлүп келген. Ынчап эргеленчип олурда, бир кижи чортуп келгенин олар эскербээн. Келген кижи мендилежирге, Куулар тура халып келгеш, база мендилешкен. Келген кижи:
- Бо силерниң хунаңар бе, акым? – дээрге:
- Ийе, канчап халып чедип келгенил ол, харын, – дээш, ооң мурнунда чүвелерни Куулар чугаалаарга, келген эр харыылаан:
- Силерниң хой-өшкүңерни мен эш-өөрүм-биле сүрүп чордум. Бо хунаңарның эрес-кашпагай, угаангыры аттыг хуна болду, акым! Хем-суг кежерде эш-өөрүн баштап алгаш, баштай боду шурап, кирип кежер. Кажан кажаалап санап турар үеде кажааже черле кирбес. Ынчалдыр Самына тайга-таңдывысты ажыр сүрүп чедиргеш, Абакан хоорайның поезд доктаар черинге бир вагонче өшкү-хойларны киир сүрүп турувуста, бо сүвүр мыйыстыг хуна даштын эш-өөрүн көрүп чыдар. Санап киирип турган эр дуу чыдар хунаны база киир ойладыңар дээрге “бо хуна өшкү-хой баштап чораан, мээң хунам-дыр сан-түңче-даа кирбейн турар” дээш сүвүр мыйыстыг хунаны дедир эдертип алгаш чоруур мен дээримге, хуна дыңнап кааны-ла ол боор, тура халааш мээң аъдымның чанынга чыдып алган. Ынчалдыр-ла бо сүвүр мыйыстыг хунаны эш-өөрүм-биле эдертип алгаш, келгеним бо-дур ийин, акым. Шеми аксының дужу Хемчикти кешкен соонда шошкуп ыңай-ла болган. Мен соондан бараадап чорумда, бо өшкү-хойга катчы бергени ол-дур ийин, – дээш, Кууларның холун туткаш:
- Чаа, акым, мен бо каш ай иштинде ажы-төлүм база сакты бердим. Чортуп чаныптайн. Бир эвес мен силерниң бо сүвүр мыйыстыг хунаңарны хереглей берзимзе, ачылап алыр мен, акым, – дээш, ол аъттаныпкаш, халдып чоруй барды. Ол эрниң кайы суурдан келгенин айтырып албааным меңээ эпчок болган.
***
1946 чылдын май 9-та немец-фашисттерни тиилээнинден бээр 1 чыл болган байырлал чыскаалын демдеглээри-биле май 8-тиң хүнүнде бүгү Тываның төлептиг кижилерин чыып хуралдаан. Оларның иштинде Ада-чурттуң улуг дайынынга эрес-маадырлыг тулчуп чораан тыва эки-турачы оолдар, кыстарны база ол ышкаш дайын үезинде Совет Эвилелинге дузалажып, үлүг-хуузун киирген төлептиг кижилерни шаңнап мактаан. Оларның аразында Чөөн-Хемчик кожууннуң көктүг-шыктыг Хөндергей оглу Монгуш Мугурну Ленин ордени-биле шаңнап, чечек шыпкан Шеми оглу Куулар Балчыр-оолду Күш-ажылдың Кызыл тук ордени-биле шаңнап мактаан.
Чуруктарны ажык четкиден хоолгалаан. "Чаа орук" солуннун 2023 чылдын №2 номер ундурулгезинде чырыткан.
Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан!..
СҮВҮР-МЫЙЫС
Владимир КУУЛАР, Теве-Хая .
Ада-чурттуң Улуг дайынының үезинде тыва чон Совет ЭвилелингеПоказать ещё дузалажыры-биле шупту херек чүүлдерни Кызыл шеригниң тиилелгези дээш чорудуп берип чораан. Ам бо үеде ол төлептиг чонувусту уттупканывыс ол бе? Кым-даа сагынмас... Ынчангаш Чөөн-Хемчик кожууннуң мурнундан үлүүн киирип, артындан дузалажып чораан өгбелеривисти сактып бо чүүлдү бижидим.
1941 чылдың июнь 22-де, Совет Эвилелинче оор ёзу-биле фашистиг Германия халдаан. ТАР-ның чону база дүвүреп, улуг чыыш кылып, Совет Эвилелинге дузалажыры-биле чон чылыг идик-хеп, аъш-чем болгаш мал-маган-биле дузалажып эгелээн.
1944 чылдың май айның төнчүзүнде Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми сумузунга чурттап чораан бистиң кырган-ачавыс Балчыр-оол Чаш-оол оглу биле кырган-ававыс Сереңмаа Агартай уруу Кууларлар өг-бүлези-биле дугуржуп сүмелешкеш, өшкү-хоюн сүрүп үндүрер ай-хүнүн айтыртып алгаш, бир-ле хүн дүъш үезинде, өшкү-хою одарындан кирип кээри билек, кур кажааже киир сүрүп, аксын дуглааш, ирт-сергелерин үндүрүп эгелээннер. Ада-иезинге дузалажыры-биле дун оглу Комбукай, уруглары Чылбак-кыс болгаш Өндүр дузалажып кирипкеннер.
Уругларының авазы канчангаш-ла көөрге, сүвүр мыйыстыг хуназы кажаа иштинде хөлегелиг черде дүште-даа чок чыткан. Ону көргеш «Бо сүвүр мыйыстыг хуна чонаада кажаа иштинче кирер эвес, канчап ында чыдары ол? Эки болган-дыр, че харын. Аңаа чыдар ыйнаан. Бо бедик кур кажааны каяа ажа халып кээрил ол» деп авазы боданган.
Кажааның иштинде хой-өшкүзү сактырга эвээжеп келген ышкаш. Даштын үзүп үндүрген ирт-сергелерниң семис, чаагайы-даа кончуг, ирттериниң кудуруктары деспи дег. Ол кылаштап чоруткаш, тос харлыг кошкарын эдээ-биле кежиктеп база алган. Хеймер уруу Өндүр тургаш:
- Даштын үзүп үндүрген өшкү-хойну ам эртен ачам биле акым ол дайылдажып турар шөлге чедир сүрүп чедирери ол чүве бе, авай?
- Чок, уруум, ачаң, акың чүгле мал хүлээп алыр улуска аппарып чедирип бээрге, олар санап хүлээп алгаш, өске бир аңгы кижилерге сүрүп чедирер боор, уруум, - деп, чугаалаан.
Эртенинде ачазы оглу Комбукай-биле ийилээ Хадың-Аксындан хой-өшкүзүн сүрүп алгаш үнүпкеннер. Элээн сүрүп алгаш бар чорда, оглу алгырган:
- Ачай, сүвүр мыйыстыг хунавыс өшкү-хой аразында чор! Тудуп алгаш дедир өдекке чедирип каайн бе? – дээрге, ачазы:
- Эки тура-биле халып чедип келген хунавысты ам канчаар сен, оглум, аппарып-даа каарыңга дөмей-ле халып чедип кээр.
Ынчалдыр олар өшкү-хоюн Теректиг-Чарыктың үстүнде арт кырынга үндүр сүрүп келгеш, адазы тарак, быштаан өрү-куду чажып-чалбарып тейлээш, улаштыр бадыпканнар. Тос оруктуң белдири улуг шыктыг черде өшкү-хой, бода, чылгы малдың хөйү-даа кончуг.
Ында турар чон оларны уткуп, өшкү-хоюн улуг кажааже киирип, аксын дуглаан. Уштап-баштаан кижизи-ле боор, Кууларны кыйгырган:
- Бээр келем, акым, кайыын келдиң? – деп, айтырарга, ол шуптузун чугаалап берген.
- Чаа, акым, ам үндүр санаар бис: чеже баш хой эккелгениңни санап түңнээр бис, - дээрге, Куулар оглун кыйгырган:
- Бо акың-биле өшкү-хоюңну санап түңнеп ал шүве, оглум, - дээш, аъдын өртеп чоруптарга, сүвүр мыйыстыг хуназы соондан келгеш, аъдының чанынга чыдып алган. Чизечилер хой-өшкүзүн санап алгаш, түңүн бижээш, адазынга тутсуп бээрге, адазы оглунга сунгаш:
- Ма, оглум, сен шыгжап ал, кажан бир херек апаар боор, - дээн.
Келген адашкыларны тип каан кидис өгже чалап киирип, аяк-шайын кудуп хүндүлеп-даа турган. Аъштанып-чемненип алгаш оглунга мынча дээн:
-Чаа, ам өшкү-хоювусту хүлээдип бериптивис, оглум. Улуг үүлени база бүдүрген-дир бис. Улаштыр садыгланып алыр болган-дыр бис, - дээш, өртеп каан аъдынче кылаштапкан. Куулар кылаштап бар чорааш, өшкү-хоюнуң аразындан сүвүр мыйыстыг хуназы шошкуп кел чоруурун көрүп каан. Куулар боданган: «мээң бо хунам, кажан мен эртен-эрте чер чоруур деп баарымга-ла, кайнаар баарың ол дээнзиг меңээ халып келгеш, эргеленгеш, дедир халып кире бээр хуна болгай» дээш манап турда, хуназы чанынга чедип келгеш ийи-буттап өрү туруп, холдарын Кууларның эктинге салган. Эргеленген хуназының карактарындан борбак чаштар төктүп бадып турарын Куулар эскерген. Ээзиниң сагыш-сеткили көдүрлүп, харын-даа бодунуң карааның чажы бүлдеңейнип чугаалаан:
-Ажырбас, Сүвүр-Мыйыс, муңгарава! Өшкү-хоюңну баштап алгаш, дайын болуп турар шөлге халчып чеде бергештиң, халдап келген дайзыннарны сүвүр мыйызың-биле үзе-чаза үзүп, чер-чуртуңче дедир сывыртап чорудупкаш, маңнап чедип-ле келгей силер, - деп, чугааларга, Сүвүр-Мыйыс билген-даа ышкаш чаагын ээзиниң хөрээнге дээртипкеш дүже халаан.
-Адыр, Сүвүр-Мыйыс, сээң сегел салыңдан болгаш кудурууңдан дүгүң үзе чула тыртып алыйн, - дээш, дүктерни чула соп алгаш, хойлап алырга, Сүвүр-Мыйыс өшкү-хоюнуң аразынче шошкуп кире берген.
Аъдын өртеп каан аргамчызын дүрүп, дергизинге шарып турда, бир кижи артындан: “Экии, Куулар!” дээрге, экиилешкеш көрнүп кээрге, Хөндергей чурттуг Монгуш Мугур болган.
-Мыйыстыг хунаң-биле байырлажып ап турарың ол бе? – деп, Монгуш айтырарга, хуназы-биле болган таварылгазын чугаалааш:
-Адыгуузун мал-даа болза, шупту чүвени билип турар чуве-дир ийин. Сен кайыын бээр халдып келдиң, Монгуш?
-Мен база бертен даң бажында чылгы малымның аразындан эки малдарымны шилип тудуп тургаш, хүлээттим. Хүлээп алган эрге “дайын шөлүнде оглум бар чүве, эки тура-биле чоруткан, ынчангаш бо чылгы малды оглумнуң бодунга чедирип бериңерем” деп дилээримге, оглум адын айтырды. Сат Бүрзекей дээримге “Бүрзекейни танывас кижи кайда боор, акым. Ол аъттыг шеригни баштап алгаш, Украинаны хостажып эрес-дидим тулчуп чоруп турар. Мен дептержигежимге демдеглеп алыйн” дээш, ажыдып көргештиң “бо-дур, бо-дур” дээш, “Сат Бурзекей Сурас оглу ийик бе?” дээрге, эпчоксунганымны билдиртпейин ийе дээримге, “чаа, акым, мен демдеглеп алдым, шуут-ла холунга барып чедирип бээр бис” дээш, мээң холум тутту... Бүрзекейниң авазының хөктүүн аа. Мээн адым танывас эвес, Сурас оглу деп чүзүл. Оода Ай оглу деп-даа албас. Бүрзекейниң авазынга барып ужуражып, чүге мынчалдыр адап каанын айтырарым ол. Чоокта ооң-биле ужурашпаан база болгаш куп-куруг чедер эвес. Ынчангаш дерги-садыындан садыгланып алгаш, чоруурум бо-дур, - деп, чугаалаан.
Кууларның оглу чортуп келгеш экиилежип-мендилежирге, Монгуш көргеш:
-Оглуң мөге-шыыраа аттыг өскен-дир аа, Куулар! – дээрге:
-Өскен-өскен, эр болган, биске дузалыы кончуг, - дээн.
Ынчаар чугаалашкаш, адашкылар садыгланып алыр дээш хоорай уунче, а Монгуш көктүг-шыктыг Хөндергейинче чортуп өскей берген.
***
Күзүн тос айның ортаа үезинде Куулар эртен-эрте чер чоруур дээш аъттаныпкаш үнүпкен. Өшкү-хоюн көөрге, даг эдээнде чаттыла берген оъттап чораан. Ол-бо көрзүнүп чортуп чорааш, канчангаш көрүптерге, өшкү-хою бөлүглежи берген болган.
- Бо хой-өшкү канчап бөлүглежи берди? Чүнү көрүп каапканнары ол?
Элээн чоокшулап алгаш көөрге өшкү-хоюнуң аразында сүвүр мыйыстыг хуназы көстүп турган:
- Ой, өршээзинде! Сүвүр-Мыйыс канчап халып чедип келгени ол? – дээш, бодунга бүзүревейн топтап көөрге, шынап-ла сүвүр мыйыс, артында бедик чаагайы кончуг, дүгү безин силиг болган. Куулар аъдындан дүшкеш, кылаштап бар чорда, Сүвүр-Мыйыс ээзин көрүп кааш, шошкуп чедип келген. Куулар сүвүр мыйыстыг хуназын эргеледип, харын-даа дискээниң караанга олуруп алгаш кужактап:
- Канчап халып чедип келдиң, эш-өөрүңнү үдептиң бе? – дээрге, ол билген ышкаш ээзинче көрнүп, карактарының чажы борбак-борбак дүжүп турган. Кууларның ишти-хөөннү көдүрлүп келген. Ынчап эргеленчип олурда, бир кижи чортуп келгенин олар эскербээн. Келген кижи мендилежирге, Куулар тура халып келгеш, база мендилешкен. Келген кижи:
- Бо силерниң хунаңар бе, акым? – дээрге:
- Ийе, канчап халып чедип келгенил ол, харын, – дээш, ооң мурнунда чүвелерни Куулар чугаалаарга, келген эр харыылаан:
- Силерниң хой-өшкүңерни мен эш-өөрүм-биле сүрүп чордум. Бо хунаңарның эрес-кашпагай, угаангыры аттыг хуна болду, акым! Хем-суг кежерде эш-өөрүн баштап алгаш, баштай боду шурап, кирип кежер. Кажан кажаалап санап турар үеде кажааже черле кирбес. Ынчалдыр Самына тайга-таңдывысты ажыр сүрүп чедиргеш, Абакан хоорайның поезд доктаар черинге бир вагонче өшкү-хойларны киир сүрүп турувуста, бо сүвүр мыйыстыг хуна даштын эш-өөрүн көрүп чыдар. Санап киирип турган эр дуу чыдар хунаны база киир ойладыңар дээрге “бо хуна өшкү-хой баштап чораан, мээң хунам-дыр сан-түңче-даа кирбейн турар” дээш сүвүр мыйыстыг хунаны дедир эдертип алгаш чоруур мен дээримге, хуна дыңнап кааны-ла ол боор, тура халааш мээң аъдымның чанынга чыдып алган. Ынчалдыр-ла бо сүвүр мыйыстыг хунаны эш-өөрүм-биле эдертип алгаш, келгеним бо-дур ийин, акым. Шеми аксының дужу Хемчикти кешкен соонда шошкуп ыңай-ла болган. Мен соондан бараадап чорумда, бо өшкү-хойга катчы бергени ол-дур ийин, – дээш, Кууларның холун туткаш:
- Чаа, акым, мен бо каш ай иштинде ажы-төлүм база сакты бердим. Чортуп чаныптайн. Бир эвес мен силерниң бо сүвүр мыйыстыг хунаңарны хереглей берзимзе, ачылап алыр мен, акым, – дээш, ол аъттаныпкаш, халдып чоруй барды. Ол эрниң кайы суурдан келгенин айтырып албааным меңээ эпчок болган.
***
1946 чылдын май 9-та немец-фашисттерни тиилээнинден бээр 1 чыл болган байырлал чыскаалын демдеглээри-биле май 8-тиң хүнүнде бүгү Тываның төлептиг кижилерин чыып хуралдаан. Оларның иштинде Ада-чурттуң улуг дайынынга эрес-маадырлыг тулчуп чораан тыва эки-турачы оолдар, кыстарны база ол ышкаш дайын үезинде Совет Эвилелинге дузалажып, үлүг-хуузун киирген төлептиг кижилерни шаңнап мактаан. Оларның аразында Чөөн-Хемчик кожууннуң көктүг-шыктыг Хөндергей оглу Монгуш Мугурну Ленин ордени-биле шаңнап, чечек шыпкан Шеми оглу Куулар Балчыр-оолду Күш-ажылдың Кызыл тук ордени-биле шаңнап мактаан.
Чуруктарны ажык четкиден хоолгалаан. "Чаа орук" солуннун 2023 чылдын №2 номер ундурулгезинде чырыткан.
81642
Поделитесь новостями с жителями города
Полезные ресурсы
Разработка -
Оставить сообщение: